Читать онлайн книгу "Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы"

Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы
Шахинур Ахматсафович Мустафин


Танылган эзтабар әдип-архивчы һәм шагыйрь, Россия Хәрби-тарихи фәннәр академиясенең һәм Петр I исемендәге Фән һәм сәнгать академиясенең мөхбир-әгъзасы, Татарстан Язучылар берлеге каршындагы «Хәтер Яктысы» эзләнү экспедициясе җитәкчесе Шаһинур Мостафинның 70 яшьлек юбилее уңаеннан нәшер ителүче яңа китабына дәһшәтле сугыш өермәләре аша үткән, моңарчы билгесез каһарманнарга яисә аз билгеле батырларга һәм тылдагы «шинельсез солдатлар» га багышланган документаль-публицистик язмалары туплап бирелде.





Шаһинур Мостафин

Батырлык кайтавазы: документаль-публицистик язмалар



Мустафин Шахинур Ахматсафович

Отзвук героизма

Казань. Татарское книжное издательство. 2018

На татарском языке








Бөек Ватан сугышы чорында яу кырында, һавада, суда, партизан отрядларында, дошман өнендә, тоткынлыкта һәм тылда тиңдәшсез батырлык үрнәкләре күрсәткән мәңге үлемсез фидакяр җаннарның якты рухларына багышлана.








© Татарстан китап нәшрияты, 2018

© Мостафин Ш. С., 2018




Кереш сүз

Батырлык ул – рухи матурлык!.


Юлбасарлар таптый җиребезне,
Ватан сугышына мин китәм.
Менә – балам. Син әнкәсе аның,
Балабызны тотып ант итәм!
Синең өчен, шушы балам өчен,
Нәселем өчен, Туган ил өчен,
Мылтык тотып баскан җиремнән
Бер адым да артка чигенмәм!..

    Фатих Кәрим,
    фронтовик шагыйрь

…Р?РЅРґРµ менә ничәнче тәүлек йокысызлыктан җәфа чигәм. Бүген РґУ™ шулай. Аптырагач, торып, кунакханәдә үзем тукталган бүлмәнең С‚У™СЂУ™Р·У™ капкачларын киереп ачып җибәрдем. Сызылып май таңы атып РєРёР»У™. Р™У©Р·РЅРµ, С‚У™РЅРЅРµ РёСЂС‚У™РЅРіРµ саф-җылы Т—РёР» иркәли. У? С‚У™СЂУ™Р·У™Рј каршындагы Р·СѓСЂ бакчада – Р РѕСЃСЃРёСЏ Саклану (РћР±РѕСЂРѕРЅР°) министрлыгының Т®Р·У™Рє архивы урнашкан РёР·РіРµ урында – ТЇР·У™РєР»У™СЂРЅРµ өзеп-өзеп сандугачлар сайрый…

Сандугачлар… У?ллә алар РґР°, минем кебек, йокысызлыктан җәфа чигәләрме? У?ллә җырчы кошлар, Бөек Ватан сугышы чорында һәлак булганнарның якты истәлекләрен, олы рухларын биниһая кадерләп, аларга үзләренең кабатланмас СЃРёС…СЂРё моңнарын багышлап, мәңгелек сакка басканнармы? У?ллә Р±Сѓ сандугачлар СЏСѓ кырыннан кайтмый калганнарның җаннарымы? У? җырлары РёСЃУ™РЅРЅУ™СЂРіУ™, безнең буынга әйтер сүзләреме, У©РЅ-авазларымы? У?ллә безне – каһарман якташларыбыз эзләреннән РјРµТЈРЅУ™СЂС‡У™ чакрым юллар үтеп, бирегә – РњУ™СЃРєУ™ТЇ өлкәсенең Подольск шәһәрендәге Т®Р·У™Рє архивка баш РєТЇС‚У™СЂРјРё эшләргә килүчеләрне – шулай үзләренчә сәламлиләрме?..

Һай, телләрен-уйларын белсәң РёРґРµ шул җырчы кошларның… У? РёРЅРґРµ йокысызлыктан интегүемә килсәк, аның СЃУ™Р±У™Р±Рµ бер – архивта СЌР·Р»У™РЅТЇР»У™СЂРіУ™ багышланган киеренке Т»У™СЂ РєУ©РЅ РЅРёРЅРґРё РґУ™ булса тетрәндергеч тарихи вакыйгалар, сискәндергеч фактлар белән очраштыра, шул дәһшәтле чорларга өермәдәй-ташкындай бөтереп алып кереп РєРёС‚У™, Р№РѕРєС‹-ялны, ашау-СЌС‡ТЇРЅРµ, бар РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ оныттыра… У?Р№Рµ, дары РёСЃРµ СЃРµТЈРіУ™РЅ, чит-читләрен ялкын өткән, канга манчылган СѓР» документлар җанга Т»РёС‡ С‚У™ тынгылык Р±РёСЂРјРёР»У™СЂ. РљТЇРїРјРµ каһарманнар, үзләренә «икенче гомер» Р±ТЇР»У™Рє иткәнне көтеп, архив киштәләрендәге калын томнар аша сүзсез генә безгә карап торалар. У?СЂРЅТЇ РґУ™, өмет С‚У™ чагыла кебек аларның карашларында… Шушы архивта сакланучы, тарихи дөреслекне раслаучы РґРёСЃС‚У™ миллионнарча томнарга кергән гаять РјУ©Т»РёРј, Р±У™Т»Р° биреп бетергесез кадерле СѓР» документларның Р·СѓСЂ күпчелегенә әле эзләнүчеләрнең-тикшеренүчеләрнең куллары бөтенләй кагылмаган. У?РЅУ™ шул «айсберг-Р±РѕР·В» РЅС‹ аз гына булса РґР° «эретү»дә – билгесез батырларны барлауда – тыйнак кына ТЇР· өлешемне кертү нияте белән чираттагы ялым вакытында, Т»У™СЂ елны диярлек РјРёРЅ Р±Сѓ архивка РєРёР»У™Рј. Ашкынып-дулкынланып киләм…

Архив… Р?ТЈ элек шул искиткеч серле, тылсымлы, хикмәтле «мәгарә»гә беренчеләрдән булып СЋР» күрсәткән, эзтабарлык эшенә рухландырган, СЏСЂРґУ™Рј иткән остазларыбызга Т»У™Рј рухташларыбызга ихлас СЂУ™С…РјУ™С‚ сүзләребезне әйтеп, тирән хөрмәтебезне белдереп үтик әле.

Менә алар: РёРЅРґРµ вафат булган өлкән буын каләмдәшләребездән Гомәр Бәширов, Габдрахман У?РїСЃУ™Р»У™РјРѕРІ, Гази Кашшаф, РЁУ™Р№С…Рё Маннур, У?мирхан Еники, Салих Баттал, РќУ™Р±Рё Дәүли, Сибгат РҐУ™РєРёРј, Р РёР·Р° Р?шморат, У?С…РјУ™С‚ Р?схак, Афзал Шамов, Атилла Расих, Р—У™РєРё РќСѓСЂРё, РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ Садри, Сафа Сабиров, РќСѓСЂРё Арсланов, РњУ™С…РјТЇС‚ Хөсәен, Хатип Госман, Р?Р±СЂР°Т»РёРј Нуруллин, У?брар Кәримуллин, Хисам Камалов, РњУ™РіСЉСЃТЇРј Насыйбуллин, Самат Шакир, Кави Латыйп, Миргазиян Юныс, Гариф РђС…СѓРЅРѕРІ, Шамил Рәкыйпов, Рафаэль Мостафин, Р?лсөяр Сөнкишева, Р—У™РєРё У?хмәтҗанов, РњУ™СЂРґРё Рафиков, Фәргать Нуруллин, У?РјРёСЂ Ганиев, РҐУ™РјР·У™ Зарипов; эзтабар галимнәребездән Т–У™РјРёР» Гыйльманов, Альберт Айнетдинов, Анатолий Р?ванов, Дамир Шәрәфетдинов, Чәчкә Р—Р°Т»РёСЂРѕРІР°; гомерләрен шушы гаять РјУ©Т»РёРј-кирәкле эшкә багышлап, хәзер РґУ™ Хәтер сагында СѓСЏСѓ торучы Р РѕСЃСЃРёСЏРЅРµТЈ РҐУ™СЂР±Рё-тарихи С„У™РЅРЅУ™СЂ академиясе президенты, армия генералы РњУ™С…РјТЇС‚ Гәрәев, «Татарстан Геройлары» иҗтимагый оешмасы җитәкчесе, Социалистик Хезмәт Герое Р?лдус Мостюков, күренекле галимнәрдән Р?РЅРґСѓСЃ РўР°Т»РёСЂРѕРІ, Рафаэль РҐУ™РєРёРјРѕРІ, Габделхан У?хтәмҗан, Мансур РҐУ™РєРёРјРѕРІ, Марат РЎУ™С„У™СЂРѕРІ, Марсель У?хмәтҗанов, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ Гыйләҗев, Р У©СЃС‚У™Рј Гайнетдинов Т». Р±.; шулай СѓРє талантлы каләм әһелләреннән РњУ™РіСЉСЃТЇРј Гәрәев, РЁУ™СЂРёС„ Байгильдин, РњУ™РіСЉСЂТЇС„ Шакиров, Габбас Мөхәммәтшин, Дамир Гарифуллин, Госман Гомәр, РњРёРЅРЅУ™С…РјУ™С‚ Кашапов, Лерон Фазлыев, Сөфхәт Надыйров, Нургали Булатов, У?лфия Шамова Т». Р±. У?леге РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј шәхесләрнең һәркайсы турында иркенләп, олылап СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ була. Ошбу эзтабарларның байтагы безнең кебек сугыштан СЃРѕТЈ туган буын вәкилләренә РґУ™ «архив шаукымы» РЅ гомерлеккә «йоктырдылар».

Арабыздан Р±РёРє яшьли киткән ялкын йөрәкле каләмдәшләребездән танылган прозаик Т»У™Рј шагыйрь Газиз Кашапов-Үзиле, тарих С„У™РЅРЅУ™СЂРµ кандидаты, публицист Сәмигулла Хәйретдинов, милләтпәрвәр РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂРґУ™РЅ РњУ™С…С‚ТЇРј Мостафин, РњУ©С…У™СЂСЂУ™Рј Каюмов, С…У™СЂР±Рё журналист Рафис Мөгыйнов та Р±Сѓ өлкәдә Р±РёРє нәтиҗәле эшләделәр. Каһарманнарыбызны СЌР·Р»У™ТЇРґУ™ Т»У™Рј РєТЇРї томлы «Хәтер китабы» РЅ чыгарудагы РєРёТЈ колачлы эшчәнлеге өчен Татарстан Республикасының Р”У™ТЇР»У™С‚ премиясенә лаек булып, хәзерге вакытта Казан Кремлендәге «Бөек Ватан сугышы музей-мемориалы» РЅР° җитәкчелек итүче Михаил Черепанов, музейның өлкән С„У™РЅРЅРё хезмәткәре У?лфия РЁУ™СЂРёРїРѕРІР°, биредә теркәлгән «Сугыш чоры балалары» ветераннар иҗтимагый оешмасы СЂУ™РёСЃРµ Рафаэль Сальмушев турында РґР° бары тик җылы СЃТЇР·Р»У™СЂ генә әйтәсебез РєРёР»У™.

Тынгысыз җанлы әдипләребездән Туфан Миңнуллин, Разил Вәлиев, Р“У™СЂУ™Р№ Р У™С…РёРј, Ренат Харис, Равил Фәйзуллин, Айдар Хәлим, Ринат Мөхәммәдиев, Р—РёРЅРЅСѓСЂ Мансуров, Р¤У™ТЇР·РёСЏ Р‘У™Р№СЂУ™РјРѕРІР°, Вахит Р?мамов, Марат У?мирханов, У?РЅУ™СЃ РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ, РЇРіСЉСЃСѓС„ Шәфыйков, Рәфыйк Шәрәфиев, Рәфикъ Юныс, Фәтхулла Абдуллин, Рашат Низамиев, Рәшит Р‘У™С€У™СЂ, Факил Сафин, Рафаил Газиз Т». Р±.; фидакяр эзтабарлардан Р РѕСЃСЃРёСЏ РҐУ™СЂР±Рё-тарихи С„У™РЅРЅУ™СЂ академиясенең РјУ©С…Р±РёСЂ-әгъзасы У?С…У™С‚ Садриев, Татарстан Р¤У™РЅРЅУ™СЂ академиясенә караган Татар энциклопедиясе Т»У™Рј С‚У©Р±У™РєРЅРµ У©Р№СЂУ™РЅТЇ институтының У™Р№РґУ™Рї баручы С„У™РЅРЅРё хезмәткәре Рәфыйк Сәләхиев, Мари Р?ленең Р‘У™СЂУ™ТЈРіРµ муниципаль районындагы РљСѓСЏРЅ авылыннан Гайнан Кормаш музее җитәкчесе Р¤У™Р№СЂТЇР·У™ Вагыйзова, шулай СѓРє Габделбәр Ризванов, Азат Сөнкишев, Фоат Батталов, Гарифҗан Галиев, Хатирә Мәрданшина, Р¤У™СЂРёРґУ™ Сәлимова, Фирая Нуриева, Рафаил РЎРёСЂР°Т—Рё, Р У™РёРј Гобәй, Р У™РёСЃ Сафин, Равил Гозәиров, Харис Закиров, РќУ™Т—РёРї У?минев, Рәшит Миңнегалиев, Р—РёРЅРЅСѓСЂ Закиров, Наил Зәйниев, Гомәр Хаҗиев, Ринат Шакиров, Рифат Җәләлиев, Гомәр Мөбарәкшин, Камил Арифуллов, Р?рек Бәдертдинов, Р У™РёСЃ Зарипов, РҐУ™РјР·У™ Бәдертдинов, Р СѓР±РёСЃ Зарипов, Марс РЇТ»СѓРґРёРЅ, Алсу Дияр (РЎРїРёСЂРёРґРѕРЅРѕРІР°), Ринат Хәйруллин Т».Р±. Р±РёРє РєТЇРїР»У™СЂ татар тарихын, Бөек Ватан сугышы елъязмасын тулыландыруда, РєТЇРї гасырлык әдәбиятыбызны документаль-публицистик У™СЃУ™СЂР»У™СЂ белән баетуда үзләреннән Р·СѓСЂ өлеш керттеләр. Алар, архивларда казынып, дәһшәтле яулар узган урыннарны аркылыга-Р±СѓР№РіР° РёТЈР»У™Рї, үткән чорларның тетрәндергеч сәхифәләрен ачтылар, моңарчы билгеле булмаган каһарманнарыбызны СЌР·Р»У™Рї таптылар…


* * *

Каһарманнар дигәннән, биредә төрле елларда Советлар Союзы Герое исеменә тәкъдим ителгәннәр турында да тәфсилләп сөйләп үтәргә уйлыйбыз.

Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое РґРёРіУ™РЅ РёТЈ югары дәрәҗәле исем РЎРЎРЎР  Т®Р·У™Рє башкарма комитетының 1934 елгы 16 апрель Карары нигезендә булдырыла. РЁСѓР» СѓРє елның 20 апрелендә Р±Сѓ мәртәбәле исем РёТЈ беренче итеп Рђ. Р’. Ляпидевский, РЎ. Рђ. Леваневский, Р’. РЎ. Молоков, Рќ. Рџ. Каманин, Рњ. Рў. Слепнёв, Рњ. Р’. Р’РѕРґРѕРїСЊСЏРЅРѕРІ, Р?. Р’. Доронин кебек аеруча С‚У™РІУ™РєРєУ™Р»-батыр очучыларга бирелә. Тарихи язмалардан укып белгәнебезчә, 1934 елның 16 февралендә Чукот диңгезендә, бозлар арасына кысылып, «Челюскин» пароходы бата. Күренекле профессор Рћ. Р®. РЁРјРёРґС‚ җитәкчелегендәге Арктик экспедиция әгъзалары (экипаж белән бергә барлыгы 111 кеше) хәрәкәтләнүче Р±РѕР· өстендә, ТЇС‚У™ РґУ™ кырыс поляр кыш хакимлегендә калалар. Челюскинчыларны СЌР·Р»У™Рї табу Т»У™Рј коткару эшенә исемнәре югарыда әйтеп үтелгән очучылар ТЇР·Р»У™СЂРµ теләп алыналар… Ниһаять, 5 апрельдә Рђ. Р’. Ляпидевский дрейфтагыларны табу бәхетенә ирешә Т»У™Рј, очкычы белән Р±РѕР· остенә «кунаклап», беренче рейста СѓРє СѓРЅРёРєРµ кешене материкка РёСЃУ™РЅ-сау алып кайта. РђРЅС‹ТЈ фидакярлеге башка очучыларны РґР° канатландыра. 13 апрельдә РёРЅРґРµ челюскинчыларның барысын РґР° коткаралар (алар арасында РёРєРµ бала Т»У™Рј Т—РёРґРµ хатын-кыз РґР° була)…

1934 елдан алып Бөек Ватан сугышы башланганчыга кадәрге чорда йөзләрчә кеше Советлар Союзы Герое исеменә лаек була. Араларында Татарстан Республикасында туып үскән төрле милләт вәкилләре, шул исәптән 9 татар да бар (кара: «Герои Советского Союза», М., «Воениздат», 1984, 28 б.). Хәзер кайбер якташларыбыз белән якыннанрак танышып үтик әле.

Чирмешән районында туып үскән мордва егете Павел Алексеевич Цаплинны (1906–1937) тирән ихтирам хисләре белән иң беренче итеп телгә алырга кирәктер.

…1936 елның 16 июлендә Р?спаниядә монархистик фашистлар фетнәсе башлана. Генерал Франко гаскәрләренә СЏСЂРґУ™РјРіУ™ итальян Т»У™Рј немец фашистлары ашыга. Алар Р?спаниягә бихисап корал, С…У™СЂР±Рё РєРёСЂУ™Рє-яраклар Т»У™Рј тулы әзерлектәге С…У™СЂР±Рё частьларын Т—РёР±У™СЂУ™Р»У™СЂ.

РњРѕТЈР° җавап итеп, бөтен РґУ©РЅСЊСЏРґР° Р?спания патриотларына карата теләктәшлек С…РёСЃРµ ТЇСЃУ™ бара. У?леге республиканы саклау, кара көчләргә каршы тору өчен РєТЇРї кенә илләрдән иреклеләр (доброволецлар) отрядлары РєРёР»У™. Совет иреклеләреннән РґУ™ 2065 кеше туплана, шуларның 351 Рµ танкист була.






Татарстанның беренче Советлар Союзы Герое Павел Алексеевич Цаплин



Капитан Цаплин, 1936 елгы Октябрь парадында (7 РЅРѕСЏР±СЂСЊ) катнашканнан СЃРѕТЈ, Кызыл мәйданнан СѓРє ТЇР· теләге белән Р?спаниягә РєРёС‚У™. 20 РЅРѕСЏР±СЂСЊРґУ™РЅ РёРЅРґРµ СѓР» танк ротасы командиры сыйфатында Мадридны саклаучылар белән бергә фетнәчеләргә каршы сугыша. РЁСѓР» чорда СЏСѓ кырында күрсәткән батырлыклары өчен, кыю офицер РЎРЎРЎР  Т®Р·У™Рє башкарма комитетының 1937 елгы 2 гыйнвар Карары нигезендә Кызыл Йолдыз ордены белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅУ™.

1937 елның 13 февралендә франкочы гаскәрләрнең Т»У©Т—ТЇРјРЅУ™СЂРµ туктатыла. Республикачылар ТЇР·Р»У™СЂРµ контрһөҗүмгә РєТЇС‡У™. Капитан Цаплинның танклары, тимер ташкын булып, дошман өстенә ыргыла. Т–РёТЈТЇ арты Т—РёТЈТЇ яулаган мизгелләрнең берсендә көтмәгәндә генә рота командирының куәтле корыч машинасына снаряд килеп тия. Цаплин авыр яралана, У™РјРјР° рота белән җитәкчелек РёС‚ТЇРЅРµ дәвам иттерә. РђРЅС‹ТЈ экипажы СЃРѕТЈРіС‹ снаряд, СЃРѕТЈРіС‹ патрон беткәнче сугыша. Аннары капитан танкны, дошман кулына калдырмас өчен, ТЇР·Рµ шартлата Т»У™Рј частена әйләнеп кайта… Р›У™РєРёРЅ яралары Р°ТЈР° озак СЏС€У™СЂРіУ™ мөмкинлек Р±РёСЂРјРё. Берничә РєУ©РЅРЅУ™РЅ Рџ. Рђ. Цаплинның җәсәден, С…У™СЂР±РёР»У™СЂС‡У™ Р·СѓСЂ С…У©СЂРјУ™С‚ күрсәтеп, Р?спаниянең Арчен С€У™Т»У™СЂРµ каберлегенә җирлиләр…

Р?нтернациональ бурычны ТЇС‚У™РіУ™РЅРґУ™ күрсәткән Р·СѓСЂ каһарманлыгы өчен, РЎРЎРЎР  Т®Р·У™Рє башкарма комитетының 1937 елгы 27 РёСЋРЅСЊ Карары нигезендә РњРѕСЂРґРІР° Афонькасы авылы егете Павел Алексеевич Цаплинга Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое РґРёРіУ™РЅ мактаулы исем бирелә. Республикабызда РёТЈ беренче булып!..

РЎТЇР· уңаенда шунысын РґР° әйтик: Татарстаннан читтә СЏС€У™РіУ™РЅ милләттәшләребез РґУ™ сынатмый. Нәсел тамырлары белән республикабызның Биектау төбәгендәге Ямаширмә авылыннан булган, Донбасста туган Гыйльфан У?бүбәкер улы Батыршинны (1914–1947) гына алыйк. РЈР» 1938 елның җәендә, РџСЂРёРјРѕСЂСЊРµ краеның Хасан күле янында, СЏРїРѕРЅ самурайларына каршы көрәштә үзенең исемен мәңгелек данга РєТЇРјУ™.

…29 июльдә Япониянең Квантун армиясе гаскәриләре, чикне бозып, Заозёрная һәм Безымянная биеклекләре районында безнең заставага һөҗүм итәләр. Башка сугышчан иптәшләре кебек, чик сакчысы Г. Батыршин да үзенең отделениесе белән самурайларга каршы батырларча көрәшә. Ахырдан ул авыр яраланган сигез сугышчыны һәм застава начальнигын дошман кулына төшүдән коткарып кала – аларның һәркайсын, берәм-берәм үз аркасына салып, күлнең икенче ягына чыгарып куя. Яшьлегендә оста йөзүче булуы, җитезлеге-тапкырлыгы әнә шул чакта бик тә ярдәм итә аңа. Японнар өзлексез ут яудырып торуга карамастан, яраланмый да… Халык бик белеп әйтә шул: батырдан пуля да курка!..

Унөч көн буе дәвам иткән сугышлар барышында японнар үзләренең бик күп солдатларын, офицерларын югалталар һәм 1938 елның 11 августында СССР белән вакытлы килешү төзергә мәҗбүр булалар.






Донбасста туган милләттәшебез – Советлар Союзы Герое Гыйльфан Батыршин



Чик сакчыларыннан аеруча Р·СѓСЂ батырлык күрсәткән егерме РёРєРµ кешегә, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ Гыйльфан У?бүбәкер улы Батыршинга, аның якын дусты Р?ван Давидович Чернопяткога Т»У™Рј алар хезмәт иткән застава начальнигы Пётр Фёдорович Терешкинга РЎРЎРЎР  Югары Советы Президиумының 1938 елгы 25 октябрь Указы нигезендә Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое РґРёРіУ™РЅ мәртәбәле исем бирелә. РЁСѓР» СѓРє Указ белән әлеге мактаулы исемгә тагын бер милләттәшебез – Саратов өлкәсендә туып ТЇСЃРєУ™РЅ пулемётчы егет РљУ™СЂРёРј РњСѓСЃСЏРє улы РЇТ»СѓРґРёРЅ РґР° лаек була. РЈР» бер бәрелештә дошманның алтмышлап солдатын Т»У™Рј офицерын сафтан чыгара…

1939 елның 30 ноябрендә башланып 1940 елның 12 мартында төгәлләнгән совет-фин сугышы вакытында РґР° якташларыбыз сынатмыйлар. Шулар арасыннан төрле РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™РіРµ гаярь С…У™СЂР±РёР»У™СЂ – Казан шәһәреннән Рњ. Р’. Дмитриев, Рњ. Рџ. РљРёСЂРїРѕРЅРѕСЃ, Рђ. Рњ. Коняев, Р”. Р‘. Строганов, Рђ. Рђ. Чупуренко, Алабугадан РЎ. Рџ. РЎРїРёСЂСЊРєРѕРІ, Балтачтан РҐ. Р?. Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ, Р‘. РЎ. Р У™С…РёРјРѕРІ, РҐ. РЎ. Сабиров, Баулыдан Р?. Р”. Зиновьев, Мамадыштан Р“. РЇ. Нигъмәтуллин, РњРёРЅР·У™Р»У™РґУ™РЅ Р“. Р’. Вәзетдинов, Р‘. Рђ. Р’РёРЅРѕРєСѓСЂРѕРІ, Теләчедән Рђ. Рљ. Ксенофонтов Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое исеменә лаек булалар. Тугандаш Башкортстан Республикасында Т»У™Рј Саратов өлкәсендә туып ТЇСЃРєУ™РЅ милләттәшләребездән РЎ. Рќ. Майский белән Р?. Рњ. Кудашев та Алтын йолдыз кавалерлары булып танылалар.

1941–1945 елларда немец-фашист илбасарларына каршы 1418 көн һәм төн дәвам иткән Бөек Ватан сугышы һәм Ерак Көнчыгышта Япониянең кораллы көчләрен, Квантун армиясен тар-мар итү өчен барган көрәш (1945 елның 9 августы – 2 сентябре) безнең ил өчен аеруча җитди сынау чоры була. Дошманны җиңү хакына күпмилләтле бердәм халкыбыз ким дигәндә егерме җиде миллион кешесен корбан итә…






Алтын Йолдыз кавалеры Гафият Нигъмәтуллинга РњУ™СЃРєУ™ТЇ Кремлендә Рњ. Р?. Калнин илебезнең РёТЈ СЋРіСЂС‹ бүләген тапшыра



Дөресен генә әйткәндә, Р±Сѓ өлкәдә серлелек РїУ™СЂРґУ™СЃРµ тулысынча ачылмаган әле. Р?. Р’. Сталин 1946 елда, РјУ™СЃУ™Р»У™РЅ, «Правда» газетасы хәбәрчесенә Р±РёСЂРіУ™РЅ интервьюсында: «…немецлар белән сугыш вакытында, оккупация чорында Т»У™Рј немец каторгасында Советлар РЎРѕСЋР·С‹ үзенең Т—РёРґРµ миллион кешесен югалтты», – РґРёРї белдерә. Рќ. РЎ. Хрущев РёСЃУ™ 1961 елда Швеция премьер-министры Рў. Эрландерга Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ хатында Бөек Ватан сугышы чорында һәлак булучыларның санын егерме миллион итеп РєТЇСЂСЃУ™С‚У™. 1990 елда – Рњ. РЎ. Горбачёв җитәкчелек иткән чорда – Р±Сѓ сан егерме Т—РёРґРµ миллионга җитте.

Чит РёР» тикшеренүчеләренең әлеге РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РіУ™ карата ТЇР· карашлары бар. Америкалы социолог Рќ. Тимашевның 1948 елда СѓРє игълан ителгән белдерүеннән күренгәнчә, РЎРЎРЎР  әлеге сугыш вакытында утыз Т—РёРґРµ миллион ярым кешесен югалткан булып чыга (кара: «Родина» журналы, 1991, в„–В 6–7, 139 Р±.). У? РёРЅРґРµ РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ килеп, Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РЅРµ утыз ел Р±СѓРµ У©Р№СЂУ™РЅРіУ™РЅ Англия галиме Р–. Р­СЂРёРєСЃРѕРЅ: «…Р?кенче бөтендөнья сугышы Советлар Берлегенең кырык тугыз миллион кешесен алып китте», – РґРёРї белдерә. Газиз ватаннарыннан куганда үтерелгән Т»У™Рј С‚У©СЂРјУ™Р»У™СЂРґУ™, ГУЛАГ зинданнарында миллионлап кырылганнар саны Р±Сѓ РёСЃУ™РїРєУ™ керми…

Биредә тагын В«Р?кенче бөтендөнья сугышында РєТЇРїРјРµ татар һәлак булган?В» РґРёРіУ™РЅ урынлы-РјУ©Т»РёРј сорау РґР° туарга РјУ©РјРєРёРЅ.

Заманында фашистлар «тырнагы» на эләгеп, әсирлекнең бөтен газапларын татыган һәм соңыннан, концлагерьдан качып, үзебезнекеләргә килеп кушылган туры-гадел сүзле солдат-әдип-рәссам Нәби ага Дәүли (1910–1989) бу хакта болай дигән иде: «Өч татарның икесе үлде. Ул чакта татар дүрт миллион ярым исәпләнә иде, кимендә ике миллион татар кырылды…»

Шул уңайдан «Мәдәни җомга» газетасы үз фикерен әйтә: «Ләкин Нәби ага ялгыша кебек, – ди ул. – Сугышка кадәр татар кимендә ун миллион булган дигән фикер көннән-көн ныгый бара. Һәр татар авылы уртасындагы дүрт кырлы ташка уелган дүртәр-бишәр йөз кеше исемлегеннән чамалап, Урал, Себер, Урта Азия, Кырым, Татарстан, Башкортстан һәм Россиянең башка төбәкләреннән китеп һәлак булганнарның саны биш миллионлап булырга мөмкин. Ягъни татар ирләренең җитмеш-сиксән проценты һәлак булган дигән сүз бу!..»

У?Р№Рµ, сугышта үлгәннәрнең саны һаман РґР° С‚У©РіУ™Р» билгеле түгел әле. РЈР» каһарманнарның байтагы, үзләренең җәсәдләрен Т—РёСЂ куенына иңдергәнне көтеп, РґРёСЃС‚У™Р»У™СЂС‡У™ еллар дәвамында һаман ачык һавада, Т—РёР»-яңгыр, кар-буран астында ята Р±РёСЂУ™. РЁСѓР» уңайдан «Аргументы Рё факты» газетасы 2002 елда чыккан 18–19 нчы саннарында «Почему РЅРµ ищем останки?..В» РґРёРіУ™РЅ ТЇС‚У™ гыйбрәтле мәкалә бастырды. РЁСѓР» язманы биредә бернинди кыскартуларсыз китереп үтәбез: «Почему РґРѕ СЃРёС… РїРѕСЂ тысячи останков солдат времён Великой Отечественной РЅРµ захоронены? Уверен, основная причина – экономическая. Сразу после освобождения территорий страны РѕС‚ немецкой оккупации, РІ санитарных целях, местных жителей организовывали производить массовые захоронения погибших бойцов. После каждого очищенного поля множество СЃСѓРјРѕРє Рё вёдер наполнялись медальонами, личными вещами солдат, документами. Р’СЃС‘ это отправляли РІ военкоматы. РњС‹ наивно полагали, что стоит нам найти СЃРїРёСЃРєРё фамилий, составленных РїРѕ медальонам, РјС‹ сможем установить имена тех, кто РїРѕ сей день считается пропавшим без вести. РЈРІС‹, РЅРё РІ РѕРґРЅРѕРј архиве РІС‹ РЅРµ найдёте этих СЃРїРёСЃРєРѕРІ. РџРѕ свидетельству нескольких ветеранов – бывших военкомов – медальоны РІ то время скрытно уничтожались. Зачем? Семья погибшего РЅР° фронте получала ежемесячное РїРѕСЃРѕР±РёРµ плюс дополнительные льготы. Семья же пропавшего без вести лишалась Рё того, Рё РґСЂСѓРіРѕРіРѕ. Р’ конце РІРѕР№РЅС‹ таковых было РѕС‚ 5 РґРѕ 9 миллионов. РўРѕ есть СЌРєРѕРЅРѕРјРёСЏ РЅР° РїРѕСЃРѕР±РёСЏС… составляла РјРёРЅРёРјСѓРј 300 млн рублей РІ РіРѕРґ. Рљ 40-летию Победы государство РЅРµ потратило «впустую» уже 13 миллиардов рублей. Скорее всего, именно поэтому РЅРё Сталину, РЅРё последующим руководителям Советского РЎРѕСЋР·Р° было невыгодно признавать Рё публиковать истинную цифру потерь.

Р®. РЎРњР?Р РќРћР’,

председатель правления

Союза «Поисковых отрядов»



Тирәнтен уйландыра, авыр уйларга чумдыра торган фаҗига Р±Сѓ. У? Р±РёС‚ РјУ™С€Т»ТЇСЂ генералиссимус Рђ. Р’. РЎСѓРІРѕСЂРѕРІ: «Яу кырында үлгәннәрнең соңгысы күмелмичә торып, сугышны беткән РґРёРї санарга ярамый», – РґРёРіУ™РЅ ТЇС‚У™ хикмәтле СЃТЇР·Р»У™СЂ әйтеп калдырган. Димәк, сугыш әле һаман РґР° дәвам РёС‚У™!..

«Аргументы и факты» газетасының язуына караганда, ветераннарга тиешле 464 мең сугышчан бүләк әле хәзер дә үзләренең ияләрен көтеп ята…

У?Р№Рµ, безгә батырларыбызны барларга, санларга, данларга Р±РёРє С‚У™ вакыт!..

Шулай да… Сугышта һәлак булганнарга багышлап, күп төбәкләрдә «Хәтер китабы» чыгарылу, партизаннар хәрәкәтендә, дошманга каршы яшерен оешмалар эшчәнлегендә катнашучылар, шулай ук әсирлектә булган, коллыкка куылган кешеләр турында яңа мәгълүматлар табылу, мәңге кереп булмастай тоелган серле архив ишекләренең ачылуы күңелләрдә якты өметләр уята. Һәлак булганнар һәм чын батырлар турында Галиҗәнап Вакыт үз сүзен өздереп әйтәчәк әле…


* * *

Бөек Ватан сугышы елларында яу кырында, дошман тылында, диңгездә һәм күктә тиңдәшсез фидакярлек үрнәкләре күрсәткән 11 мең 657 кешегә «Советлар Союзы Герое» дигән олы исем бирелә. Алтын йолдызга ия булучылар арасында Татарстан уллары һәм кызлары да йөзәрләп санала.

Аларның тиңдәшсез, какшамас рухи ныклыгын, кыюлыгын-чыдамлыгын, Ватанга чиксез бирелгәнлеген күренекле хәрби эшлеклеләр дә югары бәяләделәр. Шулар арасыннан берничәсенең фикере белән танышып китик:

Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Маршалы Р?. РЎ. КОНЕВ: «…Татарстанда туган егетләр… арысланнар кебек сугышалар».

Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Маршалы Р . РЇ. РњРђР›Р?РќРћР’РЎРљР?Р™: «… РњРёРЅ, карт солдат буларак, сугыш кырларында татар сугышчыларын Т»У™Рј офицерларын РєТЇРї күрдем. ТєУ™Рј аларның сугышта какшамас ныклык күрсәтүләренә Т»У™Рј корыч ихтыярларына һәрвакыт сокланып РєРёР»У™Рј. Советлар Союзының бәйсезлеге өчен алып барыла торган бөек көрәштә татар халкы үзенең сугыш эшендә чыдам Т»У™Рј батыр йөрәкле солдатлары белән бөтен армиябез каршында С…У©СЂРјУ™С‚ казанды».

Советлар Союзы Маршалы Л. А. ГОВОРОВ: «…Татар солдатларының сугышчан әзерлекләре иң югары бәягә лаеклы… Алар сугыш кырларында татар халкының иң яхшы сыйфатларын – Ватанга чиксез бирелгәнлек, дошманга аяусыз нәфрәт, җиңү бәрабәренә үлемнән курыкмау, батырлык, кыюлык, чыдамлык һәм теләсә нинди шартларга да түзү сыйфатларын гәүдәләндерәләр. Татар сугышчылары Совет Ватаны алдындагы хәрби бурычларын намус белән үтиләр…»

Һәм менә шушындый сүзләрдән соң, биредә каршы якның фикерләрен турыдан-туры гәүдәләндерүче гап-гади немец ефрейторы Рудольф Вольтангның үзенең якыннарына язган хатыннан бары тик ике генә җөмлә китереп үтәсебез килә: «Монда безгә каршы бик күп татарлар сугыша. Мин хәтта төшемдә дә татар белән очрашмаска теләр идем…» (Батырлар китабы, Казан, Татгосиздат, 1945, 13, 21, 22, 26 б.)

Р?РЅРґРµ белгәнебезчә, татар каһарманнары сугышның РёТЈ С…У™С‚У™СЂ урыннарында булганнар. Шунысы РґР° РјУ™РіСЉР»ТЇРј: немец танкларының Т»У™Рј самолётларының РёТЈ Р·СѓСЂ күпчелеген милләттәшләребез СЋРє иткән… Сугышның аеруча хәлиткеч операцияләрендә РґУ™ татар С…У™СЂР±Рё командирлары РєТЇРїР»У™Рї катнашкан Т»У™Рј немец генералларының РґР° байтагын безнең милләттәшләр У™СЃРёСЂ итеп алган.

Кайбер тарихи-документаль язмаларда әсирлеккә төшкән совет сугышчыларының бары тик 2 процент чамасы гына татарлар икәнлеге дә искәртелә…

Россия Саклану министрлыгының Үзәк архивына чираттагы баруымда мин әлеге саннар белән тагын да җентекләбрәк кызыксындым. Һәр кешегә-эзләнүчегә карата искиткеч ихтирамлы һәм игътибарлы архив хезмәткәрләре кулыбызга «Гриф секретности снят» дигән саллы гына китап китереп тоттырдылар. 1993 елда Мәскәүдә, «Воениздат» нәшриятында генерал-полковник, хәрби фәннәр кандидаты Г. Ф. Кривошеев җитәкчелегендә чыккан әлеге китапта СССР Кораллы көчләренең сугыш елларындагы югалтулары турында тәфсилләп сөйләнелә. Гаҗәп, әмма факт: сугышның һәр тәүлегендә уртача 20869 кешенең гомере өзелгән!..

Таблицалардагы мәгълүматлардан күренгәнчә, чыннан РґР°, әсирлеккә СЌР»У™РєРєУ™РЅ татарларның саны нибары 2,2 процент кына булган РёРєУ™РЅ (340 Р±.). У?СЃРёСЂ булган башка милләт вәкилләре турында РґР° уйландырырлык саннар бар анда. У?йтик, руслар – 48 процент, украиннар – 28,2 процент, белоруслар – 7,5 процент…

Шушы фактлар ТЇР·Р»У™СЂРµ ТЇРє безнең милләттәшләребезнең СЏСѓ кырында, чыннан РґР°, «арысланнар кебек сугышуларын» ышандырырлык итеп раслыйлар. У?сирлеккә РґУ™ алар ТЇР· теләкләре белән төшмәгәннәр. «Тәмуг оясы» РЅРґР° РґР° сынатмаганнар. У?йтик, Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Геройларыннан Моабит С‚У©СЂРјУ™СЃРµ тоткыны – легендар шагыйрь РњСѓСЃР° Җәлил, Брест крепосте каһарманы Пётр Гаврилов (керәшен татары), Р РѕРІРЅРѕ өлкәсе партизаннар берләшмәсенең шартлату төркеме командиры Николай Орлов (чын исеме – Гатаулла Минаев) РёТЈ авыр чакларда РґР° коелып-югалып калмаулары белән Р±РёРє РєТЇРїР»У™СЂРЅРµ сокландырганнар. Аларның һәркайсы әсирлек газапларын татыган, У™РјРјР° рухлары белән искиткеч көчле шәхесләр булып калганнар!

У?леге юлларны язганда Казан РґУ™ТЇР»У™С‚ университеты буенча сабакташ дустым – Татарстан Республикасының Р“. Тукай исемендәге Р”У™ТЇР»У™С‚ Р±ТЇР»У™РіРµ, Рњ. Җәлил исемендәге Республика премиясе лауреаты, атказанган сәнгать эшлеклесе Зөлфәтнең (Дөлфәт Госман улы Маликовның) искиткеч төгәллек белән әйтелгән, халкыбызны Мәңгелек Дан биеклегенә РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ үлемсез шигыре хәтеремдә СЏРЅУ™ бер кат яңарды:

…Тезләнүне белми татар халкы,
Дошманнарны җиргә яткыра.
Чакырылмаган кунак татардан да
Яманрак, диләр,
хактыр да.

Үз-үзеннән яманрак татар,
Дошман барда җирдә, үч барда.
Чакырылмаган кунак – дошманнарга,
Көтеп алган кунак – дусларга!..

(Ошбу шигырен каләмдәшебез Уфа каласында, Башкорт РґУ™ТЇР»У™С‚ университетының актлар залында 1967 елның апрелендә беренче тапкыр яңгыраткан РёРґРµ. Башкортстандагы яшь язучыларның телевизион фестивален ачуга багышланган шигърият кичәсендә катнашу өчен без – Казан РґУ™ТЇР»У™С‚ университетының В«У?ллүки» иҗат берләшмәсенә йөрүче студентлардан Р±РёС€ кеше – Зөлфәт, Р—РёСЂУ™Рє Йосыпов, Рәшит РЇРіСЉС„У™СЂРѕРІ, Р¤У™СЂРёС‚ Гыйльми Т»У™Рј Р±Сѓ юлларның авторы – биредәге «Агыйдел» иҗат берләшмәсендәге дусларыбыз чакыруы буенча махсус килгән идек. Зөлфәтнең югарыда телгә алынган шигыре озакка сузылган көчле алкышлар белән каршы алынды. Аңардан СЃРѕТЈ чыгыш ясаган Башкортстанның халык шагыйре, еллар үткәч, «Татар теле» РґРёРіУ™РЅ атаклы шигыре өчен Татарстан Язучылар берлегенең абруйлы Р“. Р?схакый премиясенә лаек булачак Наҗар ага РќУ™Т—РјРё, Зөлфәтнең әлеге тезмә әсәренә аеруча Р·СѓСЂ Р±У™СЏ биреп, залдагыларны кабат аякка бастырып, СЃТЇР· кодрәтенең тылсымын белүче трибун иҗатташыбызны тагын бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ кайнар котлаткан РёРґРµ. – РЁ. Рњ.)


* * *

…Р?РЅРґРµ каһарманнарыбызга яңадан әйләнеп кайтсак, алар – чын мәгънәсендә халкыбызның Р·СѓСЂ горурлыгы, СЂСѓС…Рё ныклыгы-мактанычы. Еллар үткән саен, шундый батырларның фидакярлеге белән кызыксыну ТЇСЃУ™-РєУ©С‡У™СЏ бара…

Сугыш елларында ук инде республикабызның танылган язучылары, журналистлары һәм галимнәре батырлар турында материаллар туплый башлыйлар, алар турында «Кызыл Татарстан», «Красная Татария» газеталарында, «Совет әдәбияты» журналында әдәби-публицистик язмалар бастыралар. Татарстан дәүләт нәшриятында (Татгосиздат) аерым җыентыклар булып та дөнья күрә ул әсәрләр. Төрле фронтларда татар телендә нәшер ителүче газеталарның хәрби хәбәрчеләре дә бу өлкәдә үзләреннән лаеклы өлеш кертәләр – каһарманнарыбыз турында йөзләгән очерк-зарисовкалар иҗат итәләр…

Соңыннан, шуларга нигезләнеп, сугыштан СЃРѕТЈ – 1945–1946 елларда – татар Т»У™Рј СЂСѓСЃ телләрендә беренче тапкыр «Батырлар китабы» («Книга Героев») РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂУ™. РђРЅС‹ чыгаруда күренекле язучы Кави РќУ™Т—РјРё башлап Р№У©СЂРё – төзүче-РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРµ РґУ™, кереш СЃТЇР· авторы РґР° ТЇР·Рµ була. Алсу тышлыгына Алтын йолдыз медале, лавр яфраклары, милли Р±РёР·У™РєР»У™СЂ төшерелгән, батырларның рәсемнәре урнаштырылган Т»У™Рј чорына РєТЇСЂУ™ яхшы итеп бизәлгән әлеге китап (рәссамы – Байназар Альменов) СѓРЅ РјРµТЈ данәдә басыла. 224 битле 1 нче томга 56 Герой турында очерклар тупланып бирелә. Аларның авторлары арасында без Габдрахман У?РїСЃУ™Р»У™РјРѕРІ, Гариф Галиев, Габдулла Гомәрев, РњУ™СЂСЊСЏРј Дибаева, У?С…РјУ™С‚ Ерикәй, Бруно Зернит, Р РёР·Р° Р?шморат, Газиз Р?делле, Гази Кашшаф, РњУ™С…РјТЇРґ Максуд, РЁУ™СЂУ™С„ РњУ©РґУ™СЂСЂРёСЃ, Гамир Насрый, РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ Садри, Гали Хуҗиев, РњУ™С…РјТЇС‚ Хөсәен, У?С…РјУ™С‚ Юныс кебек күренекле каләмдәшләребезне күрәбез.

«Батырлар китабы» ның тагын да күләмлерәк 2 нче томы да әзерләнгән була. Ләкин ул билгесез сәбәпләр аркасында үз укучысы кулына барып ирешми…

У?РјРјР° батырлар турындагы чын хакыйкать кар астындагы кайнар чишмә кебек барыбер ТЇР· юлын таба. 1963 елда Татарстан китап нәшриятында тарихчы эзтабар Р›. Р?. Ханинның СЂСѓСЃ телендә «Герои Советского РЎРѕСЋР·Р° – сыны Татарии» РґРёРіУ™РЅ калын гына китабы басылып чыга. 167 Герой турындагы очерк-зарисовкаларын туплап Р±РёСЂУ™ СѓР» биредә. 1966 елда әлеге китапның татарча басмасы РґР° РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂУ™ – Р±Сѓ юлы РёРЅРґРµ каһарманнарның саны 171 кешегә җиткерелә.

1982, 1984 Т»У™Рј 1985 елларда Татарстан китап нәшрияты батыр якташларыбыздан 211 кеше турында СЂСѓСЃ телендә «Герои Советского РЎРѕСЋР·Р° – наши земляки» РґРёРіУ™РЅ өчтомлыкны укучылар игътибарына С‚У™РєСЉРґРёРј РёС‚У™. 1990 елда РёСЃУ™ әлеге томнар, татар теленә тәрҗемә ителеп, «Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Геройлары – якташларыбыз» РґРёРіУ™РЅ исем астында 680 битле саллы гына китап булып басылып чыга. РђТЈР°, 211 каһарман турындагы очерк-зарисовкалардан тыш, Татарстаннан читтә яшәүче батыр милләттәшләребездән 91 кеше турында РґР° кыскача мәгълүматлар кертелә, аларның фотосурәтләре урнаштырыла. Бу өлкәдә тарих С„У™РЅРЅУ™СЂРµ кандидатлары Т–. Р?. Гыйльманов, Рђ. Рљ. Айнетдинов, Татарстан китап нәшриятының баш РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРµ урынбасары Рќ. Рљ. Габитов, эзтабар язучы РЁ. Т–. Рәкыйпов, отставкадагы полковник РЎ. У?. РўР°Т»РёСЂРѕРІ, РЎРЎРЎР  Саклану министрлыгы Т®Р·У™Рє архивы начальнигы урынбасары, якташыбыз полковник У?. РҐ. Фәйзуллин үзләреннән аеруча Р·СѓСЂ өлеш кертәләр…

Бөек Җиңүнең 55 еллыгын лаеклы төстә каршылау һәм билгеләп үтү турында Татарстан Республикасы Президенты М. Ш. Шәймиевнең 1999 елгы 11 май Указы һәм Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының 1999 елгы 20 август Карары батырларыбызны барлау юнәлешендә тагын бер әһәмиятле адым ясарга рухландырды. Татарстан китап нәшрияты, Республикабызның Язучылар оешмасы, Татарстан Республикасының архив эшләре буенча дәүләт комитеты, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты, Тарих институты, «Хәтер китабы» нәшрияты, хәрби комиссариатлар, ветераннар советлары белән берлектә, «Батырлар китабы» ның энциклопедик характердагы яңа басмасын әзерләү эшенә ныклап тотынды. Төрле чыганаклардан эзләнә торгач, Советлар Союзы Геройларыннан барлыгы 378 кеше турында искиткеч кызыклы, бай мәгълүматлар тупланды. Шулар арасыннан 186 батыр Татарстанда туган, 83 е биредә укыган, эшләгән, яшәгән. Республикабыздан читтә яшәгән милләттәшләребездән 109 каһарманны да онытмадык. Нәтиҗәдә батырларыбыз турында беренче мәртәбә тулы мәгълүматлы шундый уникаль басманы дөньяга чыгару мөмкинлеге туды. Бу юнәлештә элек нәшер ителгән китаплардан аермалы буларак, «Батырлар китабы» ның яңасына Алтын йолдызлы каһарманнарыбыз турында Россия Саклану министрлыгы Үзәк архивында сакланучы Бүләкләү кәгазьләрендәге язмаларның кыскача сөземтәсе кертелде (алар дәүләтебезнең берьюлы ике телендә – татар һәм рус телләрендә янәшә бирелде), фоторәсемнәре урнаштырылды. Батырларыбыз турында мөмкин кадәр күбрәк мәгълүматлар алырга теләгән кешеләр өчен һәр сәхифә ахырында шул шәхесләргә кагылышлы махсус чыганаклар да күрсәтелде.

«Батырлар китабы» РЅРґР° 1945 елның 30 апрелендә С‚У©РЅРіРµ сәгать унберенче яртыда – СЂСѓСЃ Рњ. Рђ. Егоров белән РіСЂСѓР·РёРЅ Рњ. Р’. Кантариядән алда! – Рейхстаг түбәсенә РёТЈ беренче булып 79 нчы укчы РєРѕСЂРїСѓСЃ байрагын менгезеп кадаган татар егете, өлкән сержант Гази (Газетдин) Казыйхан улы Заһитов (1921–1953) турында РґР° СЃУ™С…РёС„У™ бирелә. Т®Р·У™Рє архивта эшләгәндә өлкән эзтабар әдибебез Шамил ага Рәкыйпов тапкан каһарманыбыз СѓР»! Хәер, Р±Сѓ тынгысыз язучы, искитмәле тарихи-документаль У™СЃУ™СЂР»У™СЂ тудырып, берүзе генә РґУ™ РґРёСЃС‚У™Р»У™СЂС‡У™ батырларыбызга икенче гомер – мәңгелек СЏС€У™ТЇ Р±ТЇР»У™Рє итте. РђРЅС‹ТЈ каһарманнары арасында Алтын йолдызлы очучы кызларыбыз РњУ™РіСѓР±У™ Хөсәен кызы Сыртланова, Ольга (Р›У™Р№Р»У™) Александровна Санфирова, легендар партизан Р?ван Константинович Кабушкин, татарлардан РёТЈ беренче Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое Гыйльфан У?бүбәкер улы Батыршин, күренекле С…У™СЂР±Рё эшлекле, генерал-полковник Василий Николаевич Гордов, Р‘ТЇР»У™РєР»У™ТЇ кәгазендәге бер хәрефнең дөрес язылмавы аркасында үзенең Герой икәнлеген РґУ™ белмичә үлеп киткән РҐУ™СЃУ™РЅ Заман улы Заманов, РёР» күләмендә Николай Сергеевич Орлов буларак билгеле татар егете Гатаулла РњРёСЂР·Р°Т»РёС‚ улы Минаев Т». Р±. бар…

У?Р№Рµ, архивтагы СЌР·Р»У™РЅТЇР»У™СЂ көтелмәгән ачышлар ясарга РґР° СЌС‚У™СЂУ™. Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое исеменә С‚У™РєСЉРґРёРј ителгән якташларыбыз, милләттәшләребез бермә-бер РєТЇР±СЂУ™Рє булган РёРєУ™РЅ безнең. Архивта моңарчы тикшеренүчеләрнең куллары кагылмаган ТЇС‚У™ җитди документлар белән танышканда шундый фикергә РєРёР»У™СЃРµТЈ. У?йтик, Татарстанның У?лки районы Баллыкүл авылы егете – 3 нче Украина фронтының Николаевск ныгытылган районына караган 10 нчы аерым пулемёт-артиллерия полкының пулемёт расчёты командиры, гвардия сержанты Хафиз Зариф улы Зарипов (1906–1944) – СЏСѓ кырында күрсәткән тиңдәшсез батырлыклары өчен Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое исеменә У©С‡ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ (!) лаек РґРёРї табыла… Балык Бистәсе районының Югары Казиле авылында туган Т»У™Рј Бөек Ватан сугышы чорында 9 нчы механикалаштырылган РєРѕСЂРїСѓСЃРЅС‹ТЈ 69 нчы бригадасына караган 53 нче танк полкында рота командиры булган легендар капитан – фашистларның С…У™СЂР±Рё техникасын Т»У™Рј җанлы көчләрен РєТЇРїР»У™Рї СЋРє иткән Пётр Р?ванович Савинов та РёРєРµ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ Герой исеменә С‚У™РєСЉРґРёРј ителә…

РЈС‚ күршебез Башкортстанның Р”У™ТЇР»У™РєУ™РЅ районындагы Мерәс авылында туган милләттәшебез У?сгать У?хмәтхәниф улы Вафин (1924–1945) белән РґУ™ шундыйрак С…У™Р» була. 5 нче армиянең 159 нчы Витебск укчы дивизиясенең 597 нче артиллерия полкында башта корректировщик (дошман өненә кереп, безнең сугышчыларның утын тиешле урынга юнәлтеп торучы), аннары разведка командиры булып хезмәт иткән әлеге каһарманны Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое исеменә лаек РґРёРї табып, Р°ТЈР° шулай СѓРє РёРєРµ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ Р‘ТЇР»У™РєР»У™ТЇ кәгазе (Наградной лист) тутыралар… У?РјРјР° аларның фидакярлеге, РЅРё кызганыч, тиешенчә бәяләнми…

Шундый СѓРє СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ Казаннан СЏСѓ кырына китүчеләрдән гвардияче танк батальоны капитаны Тәлгать Р?слам улы Шәрәфетдиновка, эскадрилья командиры Борис Максимович Бугарчевка, һава-десант РґРёРІРёР·РёСЏСЃРµ сержанты Андрей Алексеевич Зайцевка, Чистайдан сапёрлар ротасы командиры, гвардияче өлкән лейтенант Константин Петрович Павловка, Биектау районыннан медицина хезмәте старшинасы, санинструктор У?РЅРІУ™СЂ Галләм улы Галләмовка, Кукмара районыннан автоматчылар РІР·РІРѕРґС‹ командиры – шигъри җанлы лейтенант РќСѓС… Р?РґСЂРёСЃ улы Р?РґСЂРёСЃРѕРІРєР°, Мамадыш районының Урта РљРёСЂРјУ™РЅ авылында СЏС€У™РіУ™РЅ кыю, С‚У™РІУ™РєРєУ™Р» разведчик РњУ™ТЇР»У™РІРё Галимҗан улы Галимовка Т»У™Рј тагын РґРёСЃС‚У™Р»У™СЂС‡У™ якташларыбызга карата РґР° әйтергә РјУ©РјРєРёРЅ. Алтын йолдыз кавалеры булырга лаеклы андый батырларның саны, СЃРѕТЈРіС‹ вакытта ачыклаганча, республикабыз күләмендә РёРєРµ Р№У©Р·РґУ™РЅ РґУ™ артып РєРёС‚У™ РёРєУ™РЅ!..






Берлин сугышлары каһарманы – Рђ. Невский ордены кавалеры У?сгать Зиннәтуллин



Биредә, мисал өчен, шундый каһарманнарыбызның берсенә РєРёТЈСЂУ™Рє тукталып үтәсем РєРёР»У™. Дошман өнен – Берлинны алу өчен барган хәлиткеч сугышларга кагылышлы тарихи документларны У©Р№СЂУ™РЅРіУ™РЅРґУ™ тап булдым РјРёРЅ әлеге милләттәшебезнең исем-фамилиясенә. 65 нче армия буенча 1945 елның 19 июлендә игълан ителгән 685 нче номерлы приказ нигезендә, күренекле С…У™СЂР±Рё начальниклар белән бергә, 186 нчы укчы РґРёРІРёР·РёСЏРЅРµТЈ 238 нче укчы полкы карамагындагы укчылар ротасы командиры капитан У?сгать Зиннәтулла улы Зиннәтуллин РґР°, гадәттә, югары РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™РіРµ командирларга гына бирелә торган Александр Невский орденына лаек булган. РђСЂРјРёСЏ күләмендә нибары 6 кешегә генә тапшырылган әлеге югары Р±ТЇР»У™Рє! Приказга 65 нче армия командующие – РёРєРµ тапкыр Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое, генерал-полковник Павел Р?ванович Батов Т»У™Рј РҐУ™СЂР±Рё совет члены генерал-лейтенант Радецкий РєСѓР» куйган.

У?леге факт РјРёРЅРµ тирәнтен дулкынландырды. Кем СѓР» Зиннәтуллин, кайсы СЏРє кешесе, безнең якташыбыз түгелме? ТєУ™Рј, бөтен эшләрне читкә куеп, Р°ТЈР° кагылышлы С…У™СЂР±Рё документларны У©Р№СЂУ™РЅУ™ башладым. Эзләнүләрем бушка китмәде.

1945 елның 15 маенда 238 нче укчы полк командиры, гвардияче подполковник Гусейнов тарафыннан тутырылган Р‘ТЇР»У™РєР»У™ТЇ кәгазендә капитан У?. Р—. Зиннәтуллинның Татарстан РђРЎРЎР РЅС‹ТЈ Кызыл Юл районындагы РќРѕСЃС‹ авылында 1922 елда туганлыгы, милләте – татар, партия әгъзасы булуы, Бөек Ватан сугышы чорында Калинин, Брянск, 1 нче Т»У™Рј 2 нче Белоруссия фронтларында сугышуы, 1944 елның 3 мартында контузия алуы Т»У™Рј 1945 елның 17 февралендә яралануы, СЏСѓ кырында күрсәткән батырлыклары өчен Кызыл йолдыз Т»У™Рј II РґУ™СЂУ™Т—У™ Ватан сугышы орденнары белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅТЇРµ турында С…У™Р±У™СЂ ителгән РёРґРµ. Полк командиры, капитан Зиннәтуллинны хөкүмәтебезнең РёТЈ олы бүләгенә С‚У™РєСЉРґРёРј итеп, югары командование адресына С‚ТЇР±У™РЅРґУ™РіРµ юлларны язган: «…Р?РїС‚У™С€ Зиннәтуллин У?. Р—. 1945 елның 18 апреленнән 22 апреленә кадәрге чор эчендә Одер елгасын РєРёС‡ТЇ өчен барган сугышларда Р·СѓСЂ тәвәккәллек, фидакярлек ТЇСЂРЅУ™РєР»У™СЂРµ күрсәтте. Сугыш хәрәкәтләрен кыю Т»У™Рј оста җәелдереп, сугышчыларның баткак сазлык киртәләрен РґУ™ уңышлы үтүләренә Р·СѓСЂ СЏСЂРґУ™Рј итте.

Дошманның өермәдәй ут ачуына карамастан, капитан Зиннәтуллин үзенең шәхси кыюлыгы, батырлыгы белән сугышчыларны ярсулы һөҗүмгә рухландырды. Ул, үзенең тормышы белән исәпләшеп тормыйча, сугышның иң авыр участокларында булды – яудашларын һәм матчастьны көймәләргә төяп, елга аша кичүне өзлексез дәвам итте, шул җәһәттән сугышчылары белән дошман өстенә арысландай ташланды. Каршыдагы торак пункт урамнарына бәреп кереп, ул анда, гитлерчыларның гаять көчле каршылык күрсәтүләренә дә карамастан, сугыш хәрәкәтләрен оста җәелдерде һәм тиз арада әлеге пунктны кулга төшерде.

Р?РїС‚У™С€ Зиннәтуллин үзенең укчылары белән әлеге сугышлар барышында РёТЈ алгы сафта булды. Рота сугышчылары, ТЇР· командирларының С€У™С…СЃРё батырлыгы, тәвәккәллеге белән рухланып, «Ура!В» кычкырып, дошманга каршы икеләтә энергия белән сугышты Т»У™Рј аны тулысынча тар-мар итте.

У?леге сугышлар барышында РёРїС‚У™С€ Зиннәтуллин командалык иткән рота 110 (Р№У©Р· СѓРЅ!) фашистны СЋРє итте, станоклы 4 пулемётны Т»У™Рј танкка каршы ата торган 1 пушканы сафтан чыгарды.

РЇСѓ кырында күрсәткән тиңдәшсез Р·СѓСЂ батырлыгы Т»У™Рј кыюлыгы өчен РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ капитан Зиннәтуллин У?. Р—. хөкүмәтебезнең РёТЈ югары бүләгенә – Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое исеменә лаек». (33 С„., 686196 тасв., 6712 СЌС€, 135 Р±.)

Р?РЅРґРµ белүебезчә, якташыбыз У?сгать абый, Одер елгасын кичкәндә күрсәткән шушы батырлыклары өчен, 65 нче армия РҐУ™СЂР±Рё советы карары нигезендә Александр Невский ордены белән бүләкләнә…

Архивтан кайткач та, халык әйтмешли, «тимерне кызуында сугарга теләп», кичекмәстән әлеге РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј ветеран белән элемтәгә кердем, аннары СѓР» СЏС€У™РіУ™РЅ авылга РґР° барып чыктым. Шөкер, Т–РёТЈТЇ таңы атканнан СЃРѕТЈ РґР° йөзенә кызыллык китермәгән У?сгать абый. Башта СѓР» РјУ™РєС‚У™РїС‚У™ укучыларга физик С‚У™СЂР±РёСЏ Т»У™Рј С…У™СЂР±Рё күнекмәләр Р±РёСЂТЇ белән шөгыльләнгән. РўРѕСЂР°-бара «корыч айгыр» РЅС‹ РёСЏСЂР»У™РіУ™РЅ, «кыр корабы» РЅРґР° туган ягының иген диңгезләрен РёТЈР»У™РіУ™РЅ. Тырышып эшләгәч, данлы исеме телдән төшмәгән. Өстәвенә У?сгать Зиннәтулла улы шактый вакыт хуҗалыкның партоешма секретаре вазифасын РґР° башкарган. РўСѓСЂС‹ сүзле, гадел булганы өчен яратканнар аны якташлары.

Гаиләсе РґУ™ РєТЇРїР»У™СЂРіУ™ ТЇСЂРЅУ™Рє У?сгать абыйның. Бар яктан РґР° уңган С…У™Р»У™Р» җефете – заманында укытучы, лаеклы ялга киткәнче СѓРЅ ел чамасы РќРѕСЃС‹ авыл Советы башкарма комитеты СЂУ™РёСЃРµ булып эшләгән Р¤У™СЂР±РёР·У™ Заһидулла кызы белән алар РґТЇСЂС‚ балага – Гөлнур белән Алнурга, Р?льянур белән Маратка СЏС€У™ТЇ бәхетен Р±ТЇР»У™Рє иткәннәр. Кыз-уллары РґР°, тормыш РґРёРіУ™РЅ РєУ©СЂУ™С€ мәйданында сынатмыйча, өлкән Зиннәтуллиннар кебек, Арча төбәгенең Т»У™Рј Татарстаныбызның мактанычы-горурлыгы булып әверелгәннәр!.. (РЁСѓР» хакта ассызыклап әйтеп, 1988 елның 15 мартында «Социалистик Татарстан» газетасында күләмле СЏР·РјР° РґР° бастырдым. – РЁ. Рњ.)

Р“У™СЂС‡У™ Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое булып әверелмәсә РґУ™, үзен туып ТЇСЃРєУ™РЅ җиренең чын батыры, патриоты итеп таныткан Рђ. Невский ордены кавалеры У?сгать абый Зиннәтуллинның исем-фамилиясе бүген РґУ™ зурлап телгә алына. Андый шәхесләр РјУ™ТЈРіРµ үлемсез, алар һәрчакта халкыбызның Р№У©СЂУ™Рє түрендә!..

Шундый СѓРє СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ башка каһарманнарыбызга карата РґР° әйтергә була. У?йтик, РќСѓС… Р?РґСЂРёСЃРѕРІРєР° ТЇР· исемен йөрткән РўТЇР±У™РЅ Өскебаш урта РјУ™РєС‚У™Р±Рµ (Кукмара районы) каршында мәһабәт Т»У™Р№РєУ™Р» (Р±СЋСЃС‚) куелды. РђРЅС‹ТЈ янәшәсендә Татарстанның Бөек Ватан сугышы чорындагы РёТЈ яшь Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое, Т–РёТЈТЇ парадларында катнашкан гвардия полковнигы Сабир У?хтәмҗан улы У?С…С‚У™РјРѕРІРєР° РґР° шундый СѓРє Т»У™Р№РєУ™Р» торгызды якташлары.

Легендар полк улы, соңыннан Социалистик Хезмәт Герое исеменә лаек булган Камил Фаяз улы Шакировны да олылады якташлары. 1990 елның 9 маенда Зур Сәрдек авылына мәгърур һәйкәл булып кайтты ул. Кукмаралылар хәтеренә мәңгелеккә кайтты…

Мамадыш муниципаль районында РґР° Р±Сѓ юнәлештә мактауга лаек эзлекле СЌС€ алып барыла. Биредә район хакимияте башлыгы булып У?гъзам Самат улы Гобәйдуллин эшләгән чорда С€У™Т»У™СЂ үзәгендә Хәтер паркы булдырылды. Биредә «Батырлар аллеясы» РЅР° нигез салынып, анда Татарстанда туган милләттәшләребез арасыннан РёТЈ беренче Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое Гафият РЇСЂРјУ©С…У™РјРјУ™С‚ улы Нигъмәтуллинга, шулай СѓРє Р?ван РўРёС…РѕРЅРѕРІРёС‡ Максимов, Михаил Кириллович РњРѕСЃРєРІРёРЅ, Михаил Андреевич РџСЂРѕСЃРІРёСЂРЅРёРЅ кебек каһарманнарыбызга РґР° һәйкәлләр куелды. Сугышта сигез улын – сигез лачынын югалткан тыл батыры Фатыйха апа У?хмәдиевага Т»У™Рј, аның кебек, балаларын СЏСѓ кырында җуйган барлык милләт аналарына, олы кайгыларын уртаклашып, аларга тирән С…У©СЂРјУ™С‚ билгесе итеп, ап-ак таштан символик Т»У™Р№РєУ™Р» салынды. Каһарманнарның исемнәре алтын хәрефләр белән РјУ™СЂРјУ™СЂ плитәләргә язылды.

Алга таба район хакимияте җитәкчесе булган Фарук Р?слам улы Р?диятуллин, аның урынбасары Шамил Нурулла улы РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ, район С…У™СЂР±Рё комиссары – полковник Николай Николаевич Егоров, Мамадыш С€У™Т»У™СЂРµ башлыгы Р?лдус Габдулла улы У?хмәтов, районның баш архитекторы Рамил РњРёРЅТ»Р°Т— улы Миңнеханов Т». Р±. РґР° Р±Сѓ юнәлештә эшне уңышлы дәвам иттерделәр. Бөек Т–РёТЈТЇРЅРµТЈ 55 еллыгын тантаналы С‚У©СЃС‚У™ билгеләп үткән РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ биредә, РјУ™СЃУ™Р»У™РЅ, РјУ™С€Т»ТЇСЂ композиторыбыз, бөтен РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ РіРёР·РіУ™РЅ «Шүрәле» балеты авторы – явыз көчләргә каршы көрәштә 29 яшендә СЏСѓ кырында С€У™Т»РёС‚ киткән Р¤У™СЂРёС‚ Заһидулла улы Яруллинга РґР° Т»У™Р№РєУ™Р» торгызылды. Район үзәгендә, әтиле-уллы Заһидулла, Р¤У™СЂРёС‚, Мирсәет Яруллиннар исемендәге сәнгать сарае каршында…

Саный китсәң, РєТЇРї РёРЅРґРµ мондый матур гамәлләр! Муниципаль район хакимияте башлыгы булып Мамадыш төбәгендә туып ТЇСЃРєУ™РЅ Анатолий Петрович Р?ванов эшли башлагач, биредә С…У™СЂР±Рё-патриотик С‚У™СЂР±РёСЏРіУ™, батырларыбызның якты истәлекләрен мәңгеләштерүгә игътибар тагын РґР° РєУ©С‡У™СЏ төште.

Бөек Ватан сугышында Җиңүебезнең 65 еллыгын каршылаган көннәрдә Хәтер паркы тагын бер каһарман якташыбыз бюсты белән тулыланды. Албай авылында туып үскән батыр очучы Георгий Семёнович Смирнов 1941 елның көзендә үк Советлар Союзы Герое исеменә тәкъдим ителсә дә, Алтын йолдызын үз вакытында ала алмый – авыр яралардан госпитальдә вафат була. Бары тик алтмыш җиде елдан соң гына ул Мамадыш туфрагына Россия Герое булып әйләнеп кайтты!..

Сугышчан Дан орденнарының тулы кавалеры РњРёРЅРЅУ™С…РјУ™С‚ Сәхәбетдин улы У?үхәдиевкә РґУ™ мәһабәт Р±СЋСЃС‚ куелды…


* * *

Биредә шунысын РґР° әйтеп үтик: алда телгә алынган Р±СЋСЃС‚-һәйкәлләрнең С‚У©Рї авторы – Татарстанның Т»У™Рј Р РѕСЃСЃРёСЏРЅРµТЈ Рәссамнар берлеге әгъзасы, күренекле скульптор, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе У?лфәрит Хәйрулла улы У?бдрәшитов. Каһарманнарыбызның олпат сыннарын СѓР» үзенең сөекле Т»У™Рј сөйкемле С…У™Р»У™Р» җефете Луиза Мансур кызы, Т»У©РЅУ™СЂРґУ™С€ уллары Альберт, Гадел белән берлектә иҗат итте. Гомумән, Р±Сѓ гаҗәеп тынгысыз, олы җанлы, нечкә күңелле скульптор, сугыш Т»У™Рј хезмәт батырларына багышлап, байтак С‚У©Р±У™РєР»У™СЂРґУ™ РєТЇРї кенә монументаль У™СЃУ™СЂР»У™СЂ торгызды, халкыбызның бөек батырлыгын сыннарда җанландырып, РєРёР»У™СЃРµ гасырда СЏС€У™СЏС‡У™Рє кешеләргә җиткерү өчен ТЇР·-үзен аямыйча эшләде.

Затлы замандашыбыз, якын дустыбыз У?лфәрит Хәйрулла улының сынлы сәнгать өлкәсендәге РєРёТЈ кырлы иҗатын югары Р±У™СЏР»У™Рї, танылган шагыйрь-публицист РњУ©С…У™СЂСЂУ™Рј Каюмов Р°ТЈР° багышланган «Сынчы-тылсымчы» РґРёРї исемләнгән күләмле поэмасын РґР° иҗат иткән РёРґРµ. Биредә укучыларыбыз игътибарына шул У™СЃУ™СЂРґУ™РЅ бер өзек С‚У™РєСЉРґРёРј итәбез:

Сынчы-рәссамның теләге бер —
Тасвир кылу чорны, дәверне.
Бюстлар белән һәйкәлләр бит Аңа
Тере кешеләрдәй кадерле!
Җан җылысын, күңеле яктылыгын
Р?ңдерә Оста шул таш сыннарга —
Сөйләсеннәр өчен чын дөресен
Яшь буынга туар елларда!..

РњУ™С€Т»ТЇСЂ сынчы-рәссам Бакый ага Урманченың талантлы шәкерте-дәвамчысы булган У?лфәрит У?бдрәшитовның күпьеллык фидакяр хезмәтен югары Р±У™СЏР»У™Рї, 2010 елның 8 февралендә Арча муниципаль районы хакимияте аның кандидатурасын Татарстан Республикасының Р“. Тукай исемендәге Р”У™ТЇР»У™С‚ премиясенә РґУ™ С‚У™РєСЉРґРёРј иткән РёРґРµ. У?леге башлангыч Мамадыш Т»У™Рј Кукмара төбәкләрендә РґУ™ Р·СѓСЂ хуплау тапты, С‡У©РЅРєРё Р±Сѓ районнарда скульпторыбыз тарафыннан байтак данлыклы шәхесләребезгә Р±СЋСЃС‚-һәйкәлләр куелган РёРґРµ.

Үзенең 70 яшьлек юбилее елын сынчы оста Халык мәхәббәте лауреаты, танылган каләм әһеле буларак каршы алды. У?Р№Рµ, СЃРѕТЈРіС‹ елларда сәламәтлеге нык какшап киткәч, У?лфәрит Хәйрулла улы хәрәкәтләнә алган СЃСѓР» кулын каләм тотарга өйрәтте Т»У™Рј берсеннән-берсе үзенчәлекле роман-повестьлар, С…РёРєУ™СЏР»У™СЂ, публицистик У™СЃУ™СЂР»У™СЂ иҗат итеп, РєРёТЈ җәмәгатьчелекне, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ У™РґУ™Р±РёСЏС‚-сәнгать сөючеләребезне РґУ™ сокландырды, РіР°Т—У™РїРєУ™ калдырды. РЁРёРіСЉСЂРёСЏС‚ өлкәсендә РґУ™ осталыгын сынап карады СѓР». Янәшәсендәге илһамчысы – Луиза ханым аның Т»У™СЂ язганын җентекләп карап чыгып, бер ТЇРє вакытта корректор хезмәтен РґУ™ башкарып, китапларының бер-бер артлы РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгуына Р·СѓСЂ булышлык күрсәтте. Нәтиҗәдә У?. У?бдрәшитовның ТЇР·Рµ РёСЃУ™РЅ чагында (СѓР», катлаулы операцияләр кичереп, 2011 елның 28 августында вафат булды – урыны җәннәтнең РёТЈ түрендә булсын РёР·РіРµ җанның, амин…) Казан нәшриятларында алты китабы басылып чыкты.

Көчле рухлы ошбу замандашыбыз турында данлыклы щепкинчыларның берсе – күренекле артист Т»У™Рј режиссёр, күпсанлы телеспектакльләр, киносценарийлар авторы Т»У™Рј беркемне РґУ™ кабатламый торган прозаик-публицист У?С…С‚У™Рј ага Зарипов «Шәһри Казан» газетасының 2010 елгы 22, 29 РЅРѕСЏР±СЂСЊ саннарында РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂРіУ™РЅ «Сыгылсаң РґР° сынма, сынчы!В» РґРёРіУ™РЅ әтрафлы язмасында болай РґРёРї СЏР·Р°: «Альфрет Хәйруллаевич – табигый матурлыклар эзләүче, СЏС€У™ТЇРґУ™ тормыш гармониясен тапкан сынчы-иҗатчы…»

Без РґУ™ РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј У?С…С‚У™Рј Р?смәгъҗан улының ошбу сүзләрен ихластан хуплыйбыз. Җыеп кына әйткәндә, У?лфәрит абый У?бдрәшитов, үзенең мәһабәт сыннарда РіУ™ТЇРґУ™Р»У™РЅРіУ™РЅ, мәңгелек СЏС€У™ТЇ алган каһарманнары кебек, Тормыш РґРёРіУ™РЅ җитди РєУ©СЂУ™С€ мәйданында Р·СѓСЂ Батырлык Т»У™Рј СЂСѓС…Рё Матурлык ТЇСЂРЅУ™РіРµ күрсәткән, җиңелүне белми торган гаярь, асыл РёСЂ-егетләребезнең берсе РёРґРµ!

Хәзер аның сынлы сәнгать өлкәсендә тәмамланмый калган эшләрен уллары Альберт белән Гадел тормышка ашыралар. Батырлык эстафетасы, әнә шулай, Мәңгелек ут кебек балкып, буыннан-буынга күчеп, матур дәвам итә…


* * *

…Тарихи-документаль чыганаклардан ачыкланганча, СССР таркалганчы 12 мең 776 кешегә Советлар Союзы Герое исеме бирелә. Шулар арасыннан Алтын йолдызга 154 кеше – ике тапкыр, 3 кеше – өч тапкыр, 2 кеше дүрт тапкыр лаек була. Геройлар арасыннан 95 кеше – гүзәл затларыбыз (хатын-кызлар), 44 кеше исә чит илләр гражданнары…

Болар хакында без «Батырлар китабы» РЅС‹ТЈ 2015 елда РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂРіУ™РЅ икенче томыннан укып белдек. У?леге уникаль басма Татарстан Республикасы Президенты Р . Рќ. Миңнеханов хуплавы Т»У™Рј СЏСЂРґУ™РјРµ белән нәшер ителгән.

«Татарстан Геройлары» иҗтимагый оешмасы (РўР“Р?Рћ), Р РѕСЃСЃРёСЏ РҐУ™СЂР±Рё-тарихи С„У™РЅРЅУ™СЂ академиясенең Татарстандагы С‚У©Р±У™Рє бүлекчәсе, «Хәтер китабы» редакциясе, Татарстан Республикасының архив эшләре буенча РґУ™ТЇР»У™С‚ комитеты Татарстан Республикасы милли музее, Казан Кремлендәге Бөек Ватан сугышы музей-мемориалы, республика Т»У™Рј муниципаль районнарның С…У™СЂР±Рё комиссариатлары хезмәткәрләре, Татарстан галимнәре, язучылары Т»У™Рј журналистлары СЃРѕТЈРіС‹ елларда батырларыбызга кагылышлы байтак кына китапларга «җан өрделәр».

2003 елда «Хәтер китабы» редакциясе Социалистик Хезмәт Геройларыннан – 211 кешегә, Хезмәт Даны орденының тулы кавалерларыннан 9 кешегә багышланган саллы гына китап бастырып чыгарды. Сугышчан Дан орденының өч дәрәҗәсенә дә ия булган 48 якташыбыз турындагы китап исә 2005 елда дөнья күрде. Шул ук елдан, дәһшәтле сугыш җәһәннәменнән исән-имин котылган татарстанлы фронтовикларга багышлап, «Алар илгә Җиңү алып кайтты» дигән исем астында күптомлыклар нәшер ителә башлады.

2007 елда В«Р?дел-Пресс» нәшрияты эзтабар галим Р?. Р¤. Р?смәгыйловның сугыш чорында Т»У™Рј тыныч вакытта Герой исеменә лаек булган милләттәшләребез турында «Татар халкының батырлары» РґРёРіУ™РЅ хезмәтен РєРёТЈ җәмәгатьчелеккә җиткерде. У?леге басмада татар милләтеннән булган Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Геройларының (шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ Татарстаннан читтә туганнарның РґР°) биографияләре бирелә.

2008 елда «Татарстан Геройлары» иҗтимагый оешмасы һәм «Хәтер китабы» редакциясе «Татарстан Геройларының 1941–1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында җиңүгә, сугыштан соңгы халык хуҗалыгын торгызуга һәм үстерүгә керткән өлешләре» дигән темага үткәрелгән фәнни-гамәли конференция материалларын аерым китап итеп нәшер итте. 2009 елда «Татарстан 1941–1945 еллардагы Бөек Ватан сугышы чорында» дигән китап дөнья күрде.

2012 елда Р РѕСЃСЃРёСЏ РҐУ™СЂР±Рё-тарихи С„У™РЅРЅУ™СЂ академиясенең республикабыздагы бүлекчәсе җитәкчесе, тарих С„У™РЅРЅУ™СЂРµ докторы, Татарстан Республикасының С„У™РЅ Т»У™Рј техника өлкәсендәге Р”У™ТЇР»У™С‚ премиясе лауреаты Рђ. Рђ. Р?вановның «Россия Федерациясе Геройлары» РґРёРіУ™РЅ СЏТЈР° китабы басылып чыкты.

РњУ™РіСЉР»ТЇРј булганча, Р РѕСЃСЃРёСЏ Федерациясе Югары Советы Карары Т»У™Рј Р РѕСЃСЃРёСЏ Президенты Р‘. Рќ. Ельцинның 1992 елның 20 мартында игълан иткән фәрманы нигезендә Р?Р»-Ватан хакына аеруча Р·СѓСЂ фидакярлек ТЇСЂРЅУ™РіРµ күрсәткән шәхесләргә «Россия Федерациясе Герое» РґРёРіУ™РЅ югары дәрәҗәле исем Т»У™Рј Алтын йолдыз медален Р±РёСЂТЇ тормышка ашырыла башлаган РёРґРµ. РњУ©С…С‚У™СЂУ™Рј галимебез Александр Анатольевичның алда телгә алынган китабы Р РѕСЃСЃРёСЏ Герое исеменә лаек булган татарстанлы якташларыбызга Т»У™Рј республикабыздан читтәге милләттәшләребезгә багышлап чыгарылган. РђРЅРґР° барлыгы 52 каһарманыбыз турындагы очерклар урын алган. Нигездә, алар У?фган сугышында Т»У™Рј РўУ©РЅСЊСЏРє Кавказдагы С…У™СЂР±Рё хәрәкәтләрдә катнашкан батыр яугирләребез турында.

У?леге фидакяр җаннар арасында Азнакай районыннан гвардияче мотоукчылар полкы өлкән сержанты Р?льяс Дильшат улы Сафин, Казаннан танкист-лейтенант Алексей Владимирович РљРѕР·РёРЅ, Балтачтан очучы-майор Олег Николаевич Р?саев, Чистайдан генерал-майор Р?РіРѕСЂСЊ Сергеевич Груднов, Алтай краеннан подполковник Р¤У™СЂРёС‚ Солтан улы Шагалиев, РўУ©РјУ™РЅ өлкәсеннән разведчик-сапёр Раушан РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ улы Абдуллин, Башкортстаннан полковник Владимир Ришат улы Алимов, Украинаның Житомир өлкәсеннән полковник Радик У?брар улы Бариев Т»У™Рј башкалар бар.

Соңгы елларда Россия Герое буларак танылган башка якташларыбыз турында да киләчәктә күләмле очерклар язылыр, махсус китаплар чыгар әле. Үзәк архив ишекләре Ватаныбыз каһарманнары белән ихластан кызыксынучы тарихчы эзтабарлар өчен һәрвакытта ачык…


* * *

…Архив бакчасында сандугачлар сайрый. РљТЇР·РіУ™ Р№РѕРєС‹ керми. РЇСѓ кырыннан кайтмый калганнарның – СЏРґСЂУ™Р»У™СЂРЅРµ эреткән Р№У©СЂУ™РєР»У™СЂРЅРµТЈ җаннарыдыр, У©РЅ-авазларыдыр кебек тоела алар миңа… У?РЅУ™ шул халәт күңелгә Т»РёС‡ тынгылык Р±РёСЂРјРё. Батырлар үзләрен барлаганны РєУ©С‚У™, җыр көтә…

Ашкынып-дулкынланып тагын архивка юл тотам. Чын Тарих белән очрашырга, Үлемсезлек чиген атлаган каһарманнар белән күрешергә, Үткән белән Киләчәк арасына мәңге җимерелмәслек изге күпер салырга…

Бирегә безне Кан хәтере чакырып китерә. У?леге ТЇС‚У™ тирән мәгънәле сүзтезмә-гыйбарәне безгә Гражданнар Т»У™Рј Бөек Ватан сугышлары каһарманы Хөснулла ага Нәбиуллинның халык арасында Р·СѓСЂ популярлык казанган диктор улы – республикабыз телевидениесенә илле Р±РёС€ ел гомерен багышлаган күренекле замандашыбыз, Татарстанның Т»У™Рј Р РѕСЃСЃРёСЏРЅРµТЈ атказанган РјУ™РґУ™РЅРёСЏС‚ хезмәткәре Р У©СЃС‚У™Рј абый Нәбиуллин әйткән РёРґРµ. У?Р№Рµ, кан хәтере безгә Т»РёС‡ кенә РґУ™ тынгылык Р±РёСЂРјРё!..

Шунысы аеруча сөендерә: соңгы елларда безнең белән бергә архивта эшләргә, сугыш булган төбәкләрдәге билгесез батырларыбызны ачыкларга яшь эзтабарлар да бара!.. Тынгысыз эзләнүләре, зур ачышлары өчен моннан унбиш ел элек – 2003 елда Татарстан Республикасының Муса Җәлил исемендәге мәртәбәле премиясенә лаек булган «Ватан» («Отечество») иҗтимагый яшьләр оешмасында фидакярләрчә эшләүче кызлар, егетләр бихисап. Чирек гасыр дәвамында инде алар остазлары Александр Юрьевич Коноплёв җитәкчелегендә меңнәрчә шәһит җаннарны барлап, каһарманнарыбызга мәңгелек яшәү бүләк иттеләр. Димәк, буыннар шәҗәрәсе, хәтер дисбесе өзелми! Батырлык елъязмачылары, үткән тарихи чорның гаҗәеп сәхифәләрен ачып, Ватан-ана сакчыларының сафларын көчле рухлы яңа шәхесләр белән тагын да тулыландыра төшәрләр әле… Моңа мин тирәнтен ышанам!..


* * *

…Календарьда РёРЅРґРµ РёСЋРЅСЊ ае. Архивта май аенда башлаган эзләнүләремне һаман РґР° дәвам иттерәм. Бүген РґУ™ РёСЂС‚У™ таңнан уяндым. Сандугачларның берөзлексез сайраулары җанымның РёТЈ нечкә кылларына чиертеп-чиертеп ТЇС‚У™. Өстәвенә ае РґР° РЅРёРЅРґРё Р±РёС‚ әле аның! Моннан РґРёСЃС‚У™Р»У™СЂС‡У™ еллар элек дәһшәтле кан коеш башланган ай… У?РЅУ™ шул хакта уйланганда күңелемнән ургылып шигъри ташкын бәреп чыга:

Р?СЋРЅСЊ. Р?СЂС‚У™РЅРіРµ дүрт… Уяттылар моңнар:
Өздереп лә кошлар сайраша!
Берсен берсе уздырырга теләп,
Концерт бирә – хикмәт тамаша!

…У? Р±РёС‚ моннан Р±РёРє РєТЇРї еллар элек
Башланып ла киткән зур сугыш!
Һәлак булган күпме илдәшләрем:
«Синең өчен, Ватан һәм Тормыш!»

Шәһит җаннар гомерләре белән
Якынайтты якты көннәрне…
Өздерепләр лә кошлар сайраганда
Р?СЃУ™РЅ җаннар ничек түзәдер?!

У? СѓР» кошлар – моңсар сандугачлар —
Үлгәннәрнең җанлы авазы…
Бу дөньяда һаман сугыш бара,
Кайчан булыр икән азагы?!
Нәкъ шул хакта сиздерәләр кошлар, —
Аларга да тынычлык кирәк!
Р?лләр РёРјРёРЅ СЏС€У™РіУ™РЅРґУ™ генә
Үз ритмында тибә һәр йөрәк!..

…Р?СЂС‚У™РЅРіРµ РґТЇСЂС‚. ТєРёС‡ С‚У™ йоклый алмыйм, —
Шәһит җаннар мине уята:
«Торыгыз, тор! У?ле РґУ™ сугыш бара
Бу җиһанда һәрбер тарафта…»

Тыныч яшәүләргә ни җитә соң?! —
Шуны аңламыйлар һаман да…
Өздерепләр сандугачлар сайрый:
«Кайчан килер тыныч замана?!

Безгә бала үстерергә кирәк, —
Без дә кешеләргә тиңдәшләр!
Дәвамчылар калмый икән Җирдә,
Яшәүдән ни мәгънә, илдәшләр?!»

Кушылам мин дә сезнең җырыгызга, —
Теләгегез изге, якындыр!..
…Мәйданнарда һаман утлар яна, —
Шәһитләр авазы – ялкындыр!

Чакыра ул безне онытмаска
Яу кырында ятып калганны!
Алар – күпләр… Сандугачлар сайрый:
«Замандашлар безне аңлармы?!»

Үз телләре белән аңлатканга,
Рәхмәтем зур җырчы кошларга!
Алар җыры балачактан таныш,
Шуңа кошлар якын дуслар да!..




Беренче бүлек

Алар – үлемсезләр затыннан!.





«Үлгәннәр истәлеге тереләр өчен кирәк!»


Һәммәсенә түзгән,
күнгән хәтер
Күнегалмас ләкин үлемгә —
Кара кайгы булып яши ул көн
Авылымда минем бүген дә…

    Газинур Морат

Еш кына бездән – хәрби-патриотик теманы яктырту белән шөгыльләнүчеләрдән – «Ни өчен сез сугышта үлгән кешеләр турында күбрәк язасыз?» дип сорыйлар. Бу сорауга атаклы әдип – батырларыбызның якты исемнәрен, кылган каһарманлыкларын мәңгеләштерүдә зур эшләр башкарган Шамил ага Рәкыйповның «Аяз күктә карлыгачлар» дигән әдәби-документаль китабындагы (Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1982) гыйбрәтле сүзләр белән җавап бирәсем килә.






Беренче гвардияче тупчы батыр – «Батырлык өчен» медале белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅРіУ™РЅ Миңнегаян Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ



«…Үлгәннәр истәлеге тереләр өчен кирәк! – ди китап геройларының берсе – Алтын йолдыз кавалеры, республикабызның Балык Бистәсе районында туган Александр Максимович Меркушев. – Тереләрнең җаны тыныч түгел. Дөнья тыныч түгел. Үлгәннәр турында даими сөйләргә кирәк. Вакытсыз үлгәннәр турында… Алар онытылмаска тиеш. Алар хакы изге…» (220 б.).

Герой-фронтовикның менә шушы СЃТЇР·Р»У™СЂРµ тирәнтен уйланырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёС‚У™. У?леге СЃТЇР·Р»У™СЂ сугыш китергән дәһшәтне, явызлык-рәхимсезлекне ТЇР· җилкәләрендә нык татыган Т»У™Рј фашизм РґРёРіУ™РЅ кара көчне җиңеп чыккан каһарман солдатларның, Ватан-ана сакчыларының алмашка килүче яшь буынга үтенеч-теләге дә… Р?Р·РіРµ көрәштән беркем РґУ™ читтә калырга тиеш түгел! РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ бүгенге язмамда РґР° РјРёРЅ Туган РёР» иминлеге өчен утка кереп, гомерләрен Р±РёСЂРіУ™РЅ каһарманнарның тагын берсе турында СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ Т»У™Рј күңелемдә туган кайбер СѓР№-фикерләрем белән уртаклашырга телим.

…Мамадыш районының Урта РљРёСЂРјУ™РЅ авыл җирлегенә караган Алан эшчеләр бистәсендәге Р±СѓС€ нигезләрнең берсе янында тирән уйларга чумып басып торам. Мондый Р±СѓС€ нигезләрне Т»У™СЂ С‚У©Р±У™РєС‚У™ РєТЇРїР»У™Рї очратырга РјУ©РјРєРёРЅ. Һәркайсының ТЇР· тарихы, ТЇР· моңы… Менә Р±Сѓ нигезнең РґУ™ үткәне гыйбрәтле. Заманында биредә У©С‡ сугыш ветераны булган Р?Р±СЂР°Т»РёРј бабам белән Хәбибҗамал әбием СЏС€У™РґРµ. РљСѓРµ урман эчендә, яшел чирәмле тау битендәге С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє аланлыкка урнашкан әлеге «оҗмах оясы» РЅР° без – аларның РЅУ™РєСЉ бер РґРёСЃС‚У™ оныклары – У©С‡ чакрым ераклыктагы Арташ авылыннан еш менеп Р№У©СЂРё идек. Бабай белән У™Р±РёРіУ™ кышлык утын-печән әзерләүдә, бакча эшләрендә, СЃСѓ китерүдә, мал-туар карауда кулыбыздан-көчебездән килгәнчә, теләп-яратып булыша идек. Өлкәннәрнең май кояшыдай балкыган рәхмәтле якты карашларын, кыстый-кыстый С‚У™РјР»У™Рї С‡У™Р№ эчертүләрен Т»РёС‡ С‚У™ онытасыбыз СЋРє.

Бабам белән әбием әлеге төбәкнең бик хөрмәтле кешеләре иде. Гомерләре буе (аларның беренчесе – 90 яшькә, икенчесе 85 яшькә кадәр яшәде), күпләрне сокландырып, тату-матур тордылар. Тик бәхетләре тулы-түгәрәк булсын өчен бернәрсә җитми иде аларга. Ул да булса – бердәнбер уллары Миңнегаянның сугыштан әйләнеп кайтмавы. Һәр көнне бабам белән әбием, яу кырыннан җибәргән беренче һәм соңгы фоторәсеменә карап, уллары белән исән кешедәй сөйләшәләр, күңелләрендәге шатлыкларын да, борчуларын да уртаклашалар иде.

Аларның үз тормышлары белән икесе ике җирдә яшәүче кызлары – әниебез Гөлзәйнәп, апабыз Мәгъшия дә – очрашканда, бертуганнары Миңнегаян абыйны чиксез сагынып-юксынып еш телгә алалар, аның турында сөйләгәндә яулык читләре белән яшьле күзләрен еш-еш сөртәләр иде. Шуңа күрәдерме, Ватан-ана сакчысы булган Миңнегаян абыебызның якты истәлеге балачактан ук безнең күңелләргә тирән уелып калды. Без аны әкиятләрдә сөйләнелә торган өч башлы аждаһаны җиңгән пәһлеван батыр итеп күзаллый идек, аның белән ихлас күңелдән горурлана идек.

Сөйләүләренә караганда, чыннан да, яшьтән үк батыр йөрәкле, тәвәккәл, үтә булдыклы кеше булган ул безнең Миңнегаян абый. Туган ягында күмәк хуҗалыкта, беренче бишьеллыкларның удар төзелешләрендә тырышып эшләгән, мактаулы исеме телдән төшмәгән.

1941 елның мартыннан ул Кызыл армия сафларында хезмәт итә башлый. Фашист илбасарларның безнең илгә каршы сугыш башлаулары хакында да шунда ишетә.

Миңнегаян абый танкка каршы ата торган артиллерия полкы составында РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™РЅ Көнчыгыш РџСЂСѓСЃСЃРёСЏРіУ™ кадәр сугышчан озын СЋР» ТЇС‚У™, рядовойдан РѕСЂСѓРґРёРµ командиры дәрәҗәсенә күтәрелә, хөкүмәтебез бүләкләренә лаек була. «Дошманны эзәрлекләп, РєУ©РЅРµ-С‚У©РЅРµ алга барабыз, хәзер дошманны ТЇР· җирләрендә тукмыйбыз РёРЅРґРµ, тиздән туган нигезгә кайтыр вакытлар РґР° Т—РёС‚У™ – көтегез!В» – РґРёРї СЏР·Р° Миңнегаян абый 1945 елның гыйнварында бабайларга Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ хатында. У?РјРјР° Р°ТЈР° бәхетле Т–РёТЈТЇ көннәрен күрергә насыйп булмаган РёРєУ™РЅ – сугыш бетәргә берничә ай калганда гына аннан хатлар РєРёР»ТЇ өзелә. Озак та үтми, СѓР» хезмәт иткән частьтан бабайлар йортына «Сезнең улыгыз – гвардия өлкән сержанты Гаян Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ социалистик Ватан өчен көрәштә, С…У™СЂР±Рё антына СЃРѕТЈРіС‹ сулышынача тугры булып, батырларча һәлак булды» РґРёРіУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ килеп төшә…

Ышанмыйлар карт белән карчык улларының үлгәнлегенә. Т–РёТЈТЇ таңы атып, кайтасы фронтовиклар кайтып беткәч С‚У™, бабай белән У™Р±Рё Миңнегаян абыйны РєУ©С‚ТЇРґУ™РЅ туктамадылар. Бәлкем, исәндер, кайда РґР° булса тоткарланадыр, РґРёРї, һаман РјРѕРіТ—РёР·Р° көтеп яшәделәр. У?РЅУ™ Р±РёС‚ РєРёСЏТЇР»У™СЂРµ – Кызыл Йолдыз ордены кавалеры У?хмәтсафа солдатның РґР° үлгәнлеге турында РёРєРµ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ кара С…У™Р±У™СЂ килгән РёРґРµ, өченчесендә тере килеш (!) ТЇР·Рµ кайтып төште. Авыр яраланып, контузия алып, РёРєРµ РєТЇР·Рµ РґУ™ сукыраю, ишетә РґУ™, СЃУ©Р№Р»У™С€У™ РґУ™ алмау сәбәпле, госпитальләрдә озак дәваланган икән… РЁСѓТЈР° хат-С…У™Р±У™СЂРµ булмый торган… Азмыни андый язмышлар?!

Еллар ТЇС‚У™ торды. У?РјРјР° бабам белән әбием күңел күкләрендәге Өмет кояшын һаман сүндермәделәр. ТєУ™Рј РєУ©РЅРЅУ™СЂРЅРµТЈ берендә аларны тирәнтен дулкынландырган бер вакыйга булып алды.

Ул көн – 1966 елның кояшлы феврале – бүгенгедәй хәтеремдә. Түбән Ушмы урта мәктәбендә (Мамадыш районы) уку атнасын тәмамлап, Аланга – бабайларга булышырга дип менгәч, алар йортына почтальон абзый чит почерклы хат китерде. Үзләре хәзерге язуны рәтләп таный белмәгәнлектән, бабам белән әбием ул хатны миннән укыттылар. (соңыннан эзтабарлык эше белән тирәнтен кызыксынуыма сәбәпче булган әлеге хатны бүгенге көндә дә үземдә кадерләп саклыйм һәм биредә аны тулы килеш китерүне кирәк дип саныйм. – Ш. М.)

В«Р?сәнмесез, кадерле РёРїС‚У™С€ Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ Гаян! Р?сәнмесез, гвардияче батырның туганнары! – диелгән РёРґРµ хатта. – Сезгә РњУ™СЃРєУ™ТЇ өлкәсенең Шахов районына кергән Николо-Дуниловский сигезьеллык мәктәбенең кызыл эзтабарлары Р·СѓСЂ үтенеч белән мөрәҗәгать РёС‚У™Р»У™СЂ. Безнең VII класс укучылары элекке 16 нчы армиянең танкка каршы ата торган 1 нче гвардияче артиллерия полкы сугышчыларын СЌР·Р»У™ТЇ белән шөгыльләнделәр. РЁСѓР» уңайдан без РЎРЎРЎР  РћР±РѕСЂРѕРЅР° министрлыгы Т®Р·У™Рє архивы белән РґУ™ элемтәгә кердек. РђСЂС…РёРІ мәгълүматларына караганда, 1 нче гвардияче артиллерия полкы составында кызылармеец Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ Гаян РґР° булган. РЈР» ТЇР·Рµ 1921 елгы, 3 нче батареяның 1 нче взводында РѕСЂСѓРґРёРµ расчёты номеры… Р?РїС‚У™С€ Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ 1942 елның февралендә безнең С‚У©Р±У™РєРЅРµ дошманнан азат РёС‚ТЇРґУ™ каһарманнарча сугышкан… Бәлкем, Р±Сѓ хатны гвардияче батыр ТЇР·Рµ алып укыр Т»У™Рј безгә шул утлы-давыллы елларга кагылышлы истәлекләрен язып җибәрер, хәзерге РєУ©РЅРґУ™РіРµ тормышы турында РґР° мәгълүматлар бирер… Сездән түземсезлек белән җавап көтәбез!В»

Хаттагы әлеге юллар бабам белән әбиемне чиксез дулкынландырдылар. Р‘ТЇС‚У™РЅ вакытларда сабырларның РґР° сабыры булган Р?Р±СЂР°Т»РёРј бабамның РґР° сугышта кылыч белән телгәләнгән Р±РёС‚ алмалары буйлап бөрчек-бөрчек яшьләр С‚У™РіУ™СЂУ™РґРµ.

– Кара СЃРёРЅ аларны, эзтабарларны У™Р№С‚У™Рј, рәхмәтләр төшсен РёРЅРґРµ үзләренә! РќРёРЅРґРё игелекле, кирәкле эшкә тотынганнар! Сугыштан СЃРѕТЈ РЅРёС‡У™РјУ™-РЅРёС‡У™ еллар СѓР·СЃР° РґР°, безнең улыбызны РґР° онытмаганнар! – РґРёРґРµ карт солдат, СЏСѓ кырында каты гарипләнгән СѓТЈ кулы белән әлеге хикмәтле хатны йомшак кына сыйпап. Аннары СѓР», фронтовик улының фоторәсеменә карап, аның белән СЃУ©Р№Р»У™С€У™ башлады: —…Кырык бишнең кышында үлгән С…У™Р±У™СЂРµТЈ килсә РґУ™, күңел никтер ышанмады, балам! У?ле менә хәзер РґУ™ Р±РёС‚ ТЇР·РµТЈУ™, РёСЃУ™РЅ РґРёРї белеп, хат язганнар… Р?С…, белергә РёРґРµ СЃРёРЅРµТЈ язмышыңны, кайларда гына югалдың РёРєУ™РЅ?!

Бабамның шулай өзгәләнүе, әбиемнең әрнүле, сурәтләп биргесез моңлы карашы әле хәзер дә бик ачык булып күз алдымда тора, сүзләре исә, набат булып, колагымда кабат-кабат чыңлый…

Гомерләре Р±СѓРµ сугышны ләгънәтләп Т»У™Рј улларын көтеп (әлеге хат күңелләрендәге өмет утын тагын РґР° көчлерәк дөрләтеп кенә Т—РёР±У™СЂРґРµ) яшәделәр өлкәннәр. У?РјРјР° РёР·РіРµ теләкләренә барыбер ирешә алмадылар, уллары белән кавышу шатлыгын татый алмыйча, бер-бер артлы Т—РёСЂ куенына керделәр. Бабамның ТЇР»У™СЂ алдыннан әйткән СЃТЇР·Р»У™СЂРµ шул булды:

– …Тәки кайталмады улыбыз, вакыт табып, Миңнегаян абыеңның язмышы белән дә кызыксын әле, олан!

Р?Р» агасының – яраткан бабам Р?Р±СЂР°Т»РёРј Ситдыйк улының гозерләп әйткән васыятен үтәдем. Каһарман якташлар эзеннән Саклану министрлыгының Т®Р·У™Рє архивында кат-кат булуым чорында гвардияче Миңнегаян Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІРЅС‹ТЈ РґР° сугышчан юлы белән җентекләп таныштым.

…16 нчы армиянең танкка каршы ата торган 289 нчы артиллерия полкы составында дошманга каршы көрәшеп, РњУ™СЃРєУ™ТЇ янындагы сугышларда Р·СѓСЂ батырлык ТЇСЂРЅУ™РєР»У™СЂРµ РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ Миңнегаян абый. РђСЂС…РёРІ документларыннан күренгәнчә, 1941 елның 25 октябрендә алар полкы РѕР±РѕСЂРѕРЅР° тоткан мәйданга – Спасс-Р СЋС…РѕРІСЃРєРѕРµ Т»У™Рј Р?влево авылларына таба дошманның СЃРёРєСЃУ™РЅРЅУ™РЅ артык танкы, РґТЇСЂС‚ РґРёСЃС‚У™РіУ™ якын бомбардировщигы Т»У™Рј РёРєРµ батальон күләмендәге пехотасы Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™. Көчләр тигез булмаса РґР°, безнең артиллеристлар каушап-калтырап калмыйлар. Р?РєРµ сәгатьтән артык дәвам иткән кискен РєУ©СЂУ™С€ вакытында дошманның илле тугыз танкын, Р±РёС€ самолётын Т»У™Рј бер батальон пехотасын СЋРє РёС‚У™Р»У™СЂ. Нәтиҗәдә фашистлар чигенергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булалар. Шушы гаять авыр шартларда Миңнегаян абый хезмәт иткән РѕСЂСѓРґРёРµ расчёты РґР°, С‚У©Р· атып, дошманның алты танкын яндыра.

«…Пушканы корып торучы РёРїС‚У™С€ Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ шушы җитди-кискен көрәштә үзен искиткеч батыр, С‚У™РІУ™РєРєУ™Р», җитез Т»У™Рј РёТЈ кыен вакытта РґР° каушап калмый торган салкын канлы, аек акыллы сугышчы итеп танытты, – диелә 16 нчы армия командующие генерал-лейтенант Р РѕРєРѕСЃСЃРѕРІСЃРєРёР№, артиллерия генерал-майоры Казаков Т»У™Рј РҐУ™СЂР±Рё совет әгъзасы Лобачёв РєСѓР» куйган Р‘ТЇР»У™РєР»У™ТЇ кәгазендә. – Ватаныбызның РєСѓСЂРєСѓ белмәс улы Гаян Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ «Батырлык өчен» медале белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅТЇРіУ™ тулысынча лаек» (33 С„., 682524 тасв., 239 СЌС€, 505 Р±.).

Шулай итеп, абыебыз – кызылармеец Р“. Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ – «немец илбасарларына каршы РєУ©СЂУ™С€ фронтында совет командованиесенең сугышчан заданиеләрен ТЇСЂРЅУ™Рє С‚У©СЃС‚У™ ТЇС‚У™РіУ™РЅРµ өчен» Көнбатыш фронт РҐУ™СЂР±Рё советының 1941 елның 5 ноябрендә игълан ителгән 0280 номерлы фәрманы нигезендә беренчеләрдән булып сугышчан Р±ТЇР»У™РєРєУ™ лаек була. Гаян абый хезмәт иткән 289 нчы артиллерия полкы РёСЃУ™ Сугышчан Кызыл Байрак ордены белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅУ™ Т»У™Рј СѓР» тиздән «танкка каршы ата торган 1 нче гвардияче полк» РґРёРї үзгәртеп йөртелә башлый. РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµ саклаганда «гвардияче» РґРёРіУ™РЅ гаять мактаулы исемгә РёТЈ беренчеләрдән лаек булган әлеге данлыклы полк артиллеристлары алда торган хәлиткеч сугышлар барышында РґР° үзләрен арыслан йөрәкле батырлар итеп таныталар. Белорус Клецко, РіСЂСѓР·РёРЅ Грдземишвили, дариец Гасаниев, СЂСѓСЃ Романов, украин РџРѕРїРѕРІРёС‡, казах Турсункулов, каракалпак Гурсунов Т»У™Рј башкалар, РёТЈРіУ™-РёТЈ торып, дошман юлына РјУ™ТЈРіРµ бирешмәс алмаз кыядай торып басалар. Аларның күкрәкләрендә күрсәткән батырлыклары өчен бирелгән югары С…У©РєТЇРјУ™С‚ Р±ТЇР»У™РєР»У™СЂРµ балкый. Татарстаннан килгән сугышчылар РґР° республикабыз данын югары Р№У©СЂС‚У™Р»У™СЂ. РњУ™СЃРєУ™ТЇ янындагы сугышларда Арча районының Шушмабаш авылыннан килгән Гыйльметдин Шиһапов – Ленин ордены, Актаныштан Мәгариф Галиәхмәтов, У?лмәттән Мансур Галәветдинов иптәшләр РёСЃУ™ Кызыл Йолдыз орденнары белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅУ™Р»У™СЂ.

Гаян абый да «Мәскәү оборонасы өчен» медаленә, икенче тапкыр «Батырлык өчен» медаленә лаек була. Соңгысын аңа Пущай торак пунктын һәм Орша шәһәрен азат итү өчен барган сугышларда күрсәткән батырлыклары өчен бирәләр. Архив документларыннан күренгәнчә, Миңнегаян абый үзенең расчёты белән әлеге торак пунктларга иң беренче булып бәреп керә һәм, төз атып, дошман пулемётчыларын, миномёт батареясын һәм шактый күп дошман солдатын юк итә…






Орудие командиры – Ленин ордены кавалеры Гыйльметдин Шиһапов



Мондый мисалларны аның сугышчан тормышыннан байтак китерергә РјУ©РјРєРёРЅ. Күкрәгендә Ватан-анага карата тиңсез РјУ™С…У™Р±Р±У™С‚, дошманга каршы чиксез нәфрәт С…РёСЃР»У™СЂРµ кайнаган гвардия өлкән сержанты – РѕСЂСѓРґРёРµ командиры Гаян Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ, фашист илбасарларның җанлы көчләрен Т»У™Рј техникасын РєТЇРїР»У™Рї СЋРє РёС‚У™-РёС‚У™, Көнчыгыш РџСЂСѓСЃСЃРёСЏРіУ™ кадәр данлы сугышчан СЋР» ТЇС‚У™. ТєУ™Рј 1945 елның 26 гыйнварында ныгытылган С€У™Т»У™СЂ-крепость Кёнигсбергны алу өчен барган сугышларда батырларча һәлак була. Нибары 23 яшендә…


* * *

– …Миңа нәкъ егерме яшь тулган көнне үлгән икән Миңнегаян абыегыз, – диде, күзләрен мөлдерәтеп, әниебез Гөлзәйнәп, аңа бертуганы турында хәрби архивтан алып кайткан сугыш чоры документларының күчермәләрен күрсәткәч. – Өйләнгән булса, балалары – дәвамы калыр иде… Хәер, ятимнәрнең, тол хатыннарның да язмышлары бик җиңелдән түгел шул…

ТєУ™Рј СѓР» яңадан үзенең бертуганы Бибимәгъшия апа турында СЃУ©Р№Р»У™Рї РєРёС‚У™. Апасының РёСЂРµ Газиз Кадыйров, 1941 елның көзендә Молдавия җирендә һәлак булгач, Р°ТЈР° бердәнбер кызы Гарифәне берүзенә карап үстерергә туры РєРёР»У™ (уллары Камил РёСЃУ™ Р±РёРє яшьли вафат була). Ничек итсә РёС‚У™, У™РјРјР° чын кеше итеп үстерә кызын Бибимәгъшия апа. Гарифә башта Мамадыш районының Уразбахты авылында «Сигезенче март» колхозында сыер савучы булып эшли. Мактаулы исеме, фотосурәте район Т»У™Рј республика газеталары битләрендә еш балкый аның. Аннары СѓР», РєРёСЏТЇРіУ™ чыккач, тегүче һөнәрен үзләштереп, Пермь өлкәсенең Губаха шәһәрендә, СЃРѕТЈРіС‹ елларда РёСЃУ™ лаеклы ялга киткәнче РўТЇР±У™РЅ Кама каласындагы «Яшьләр» ательесында халыкка игелекле хезмәт РєТЇСЂСЃУ™С‚У™. Р?СЂРµ Габделфәрт С‚У™, шофёр буларак, булдыклы шәхес… Өчесе РґУ™ бер С‚ТЇР±У™ астында торгач, шатлыкларын РґР°, кайгыларын РґР° тигез бүлешеп яшиләр алар. Бибимәгъшия апа РґР°, Гарифә РґУ™ ТЇР·Р»У™СЂРµ өчен РёТЈ кадерле кешеләрдән саналган Кадыйр Газизов белән Миңнегаян Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІРЅС‹ Т»У™СЂ РєУ©РЅРЅРµ РёСЂС‚У™-РєРёС‡ ТЇР· догаларыннан калдырмыйлар, аларның СЃРѕТЈРіС‹ фотосурәтләренә тирән юксыну-сагыну С…РёСЃР»У™СЂРµ белән кат-кат багалар…

РќУ™РєСЉ шундый СѓРє СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ Хәбибҗамал әбиебезнең якын туганы Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ солдатның сөекле С…У™Р»У™Р» җефете Зарифа апа Р?браһимовага карата РґР° әйтергә була. РЈР» РґР° иреннән Р±РёРє яшьли, РёРєРµ баласы белән тол калды. Шөкер, уллары Фаяз белән Гаяз Р№У©Р·РіУ™ кызыллык китермәделәр – тәртипле, тәүфыйклы, иманлы булып үстеләр. ТєУ™СЂ эшкә РґУ™ куллары ябышып тора РёРґРµ аларның. Егет булгач, үзләренә тиң ярларны – Нурлыхода белән Сабира кебек сөйкемле, уңган, ачык йөзле авыл кызларын сайладылар. Киленнәр РёСЃУ™, РёС‚У™Рє тутырып, берсеннән-берсе булдыклы, тырыш балалар үстерделәр. Эчке эшләр органнарында эшләгән Фаязы озак еллар дәвамында Соколка бистәсендә яши. Нократ белән Чулман кавышкан урында!.. У? атказанган игенче буларак танылган Гаязы әти-У™РЅРёСЃРµ корган С‚У©Рї нигезгә – серле-СЃРёС…СЂРё РђРєРєРѕС€ тавы итәгендәге биниһая кадерле урынга ныклап урнашты. Шушы тау буеннан Зарифа апаның РґР° бер РґУ™ РєРёС‚У™СЃРµ килмәде. Р?рен өзелеп сагынган мизгелләрдә, тау янәшәсендәге урман буена барып, күңелен җыр белән юата РёРґРµ СѓР»:

Ак күгәрчен, күк күгәрчен
Оча урман итәкләп.
Сукыр булсаң да кайт, җаным!
Үзем йөртәм җитәкләп…

Юк шул, РєТЇРїРјРµ генә көтсә РґУ™ кайтмады Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРµ. Башка Р±РёРє РєТЇРїР»У™СЂ кебек, сержант Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІ та дәһшәтле дошманга каршы тигезсез көрәштә бүгенге якты РєУ©РЅРЅУ™СЂ хакына С€У™Т»РёС‚ китте. Татарстанда басылып чыккан «Хәтер китабы» РЅС‹ТЈ 16 нчы томында, 104 биттә мәңгелеккә урын алган аның Р№У©СЂУ™РєРєУ™ ТЇС‚У™ РґУ™ якын исем-фамилиясе…

РЁСѓР» СѓРє томда әтиебез У?хмәтсафа Мостафинның, абыебыз Миңнегаян Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІРЅС‹ТЈ РґР° үлгән РєУ©РЅРЅУ™СЂРµ Т»У™Рј күмелгән урыннары күрсәтелгән. У?йтик, әтиебез турында китапта: «…1943 елның 15 октябрендә һәлак булды. РџСЃРєРѕРІ өлкәсенең Невельский районындагы Горушки авылы янында күмелде», – диелә. (Безнең бәхеткә, әтиебез, РјРµТЈ үлемгә ТЇС‡ итеп, РёСЃУ™РЅ калган!) Миңнегаян абыебызның мәңгелек тукталыш тапкан урыны, РёР·РіРµ кабере РёСЃУ™ хәзерге Калининград өлкәсенең Полесск (элекке Лабиау) С€У™Т»У™СЂРµ уртасында…

Фашист снаряды 1945 елның 26 гыйнварында гвардия өлкән сержанты Миңнегаян Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІРЅС‹ТЈ туп расчётында хезмәт иткән РґТЇСЂС‚ кешенең гомерен берьюлы У©Р·У™. РђСЂС…РёРІ документларыннан күренгәнчә, СЏСѓ кырында абыемның якын сугышчан дусларыннан башкорт егете Гомәр Дүшәнбаев, руслар Пётр Жевлев, Василий РЇРЅРєРѕРІ, ТЇР·-үзләрен аямыйча көрәшеп, батырларча һәлак булалар.

Заманында шул хакта «Советский патриот» газетасында «Завещание Деда» РґРёРіУ™РЅ язмамны (1989 елның 8 февраль саны) бастырган идем. У?леге очерк, ничектер, РјУ™СЂС…ТЇРј Гомәр Дүшәнбаевның улы Рафикъның күзләренә чалынган. ТєУ™Рј СѓР», адресымны шул газета редакциясе аша тиз генә соратып алып, РјРёТЈР° Р±РёРє С‚У™ дулкынландыргыч хат юллаган булган. (У?леге язмамда РјРёРЅ аның әтисен РґУ™ җылы СЃТЇР·Р»У™СЂ белән телгә алган идем.) РќРё кызганыч, СѓР» хат, РёСЃРєРµ фатирыбыздан РєТЇС‡ТЇ сәбәпле, РјРёТЈР° Р±РёРє СЃРѕТЈ килеп иреште. Рафикъ туганкай белән күрешергә-аралашырга өлгерми калдык, СѓР» РєРёРЅУ™С‚ кенә вафат булды…

Шулай РґР° минем Гомәр Т»У™Рј Рафикъ Дүшәнбаевлар гомер кичергән нурлы С‚У©Р±У™РєС‚У™ – Башкортстанның Зианчура районындагы Тазлар авылына Р±РёРє С‚У™ барып чыгасым, анда яшәүчеләр белән якыннан аралашасым-дуслашасым РєРёР»У™. Зиратларына барып, игенче-музыкант әтисен гомере Р±СѓРµ сагынып-өзелеп көткән Рафикъ туганкайның, аның якыннарының каберләре алдында башымны иеп, РґРѕРіР° кыласым, Миңнегаян абыебызга тормыш Р±ТЇР»У™Рє иткән үзебезнең Мамадыш төбәгенең РёР·РіРµ туфрагын шунда саласым РєРёР»У™. У?Р№РґУ™ тагын РґР° ныграк туганлашсын әле РёРєРµ Т—У©РјТ»ТЇСЂРёСЏС‚ туфрагы! (Моңарчы РёРЅРґРµ Башкортстан туфрагын – Рейхстаг түбәсенә Т–РёТЈТЇ байрагын беренче булып менгезеп кадаган легендар милләттәшебез Гази Казыйхан улы Заһитов (1921–1953) кабереннән (Мишкә районының Яңагыш авылы зиратыннан) ТЇР· кулларым белән алган биниһая кадерле туфракны матросовчы фронтовик әтием У?хмәтсафа Мостафа улының каберенә 2000 елның октябрь аенда СЃРёРїРєУ™РЅ идем…)

У?леге зарури теләгемне Башкортстанның халык шагыйре, Дүшәнбаевлар СЏС€У™РіУ™РЅ С‚У©Р±У™РєС‚У™ туып ТЇСЃРєУ™РЅ искиткеч талантлы РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј милләттәшебез Марат ага РљУ™СЂРёРјРѕРІ та ихлас күңелдән хуплады Т»У™Рј, җай чыгу белән, үзләренә кунакка килергә чакырды…


* * *

…Яу кырыннан кайткач Миңнегаян абыем ныклап төпләнергә тиеш булган йорт нигезе янында уйланып утырам. Буш нигез, бомба төшкән чокырдай, күңелгә шом һәм моң салып каралып тора… Кулымда – бабам белән әбиемнең исән чакта төшкән фоторәсемнәре. Алар җыйнак кына өйләренең капка төпләренә чыгып басканнар да зур өмет белән олы юлга карап торалар. Бабамның сугышта имгәнгән уң кулы, канаты каерылган бөркетнеке кебек салынып төшкән. Карашы – җитди, иреннәре нәрсәдер әйтергә теләгән сымак бераз ачылган. Ак яулыклы әбием дә, сул кулын кашлары өстенә куеп, юлны күзли. Улларын көтәләр…

У?РіУ™СЂ Миңнегаян абый РёСЃУ™РЅ булса, Р±Сѓ нигездә РґУ™ тормыш РіУ©СЂР»У™Рї торыр РёРґРµ. Йорттан тирә-СЋРЅСЊРіУ™ яктылык сибелер, җыр ургылыр РёРґРµ. РўУ™СЂУ™Р·У™ алларында гөлләр кояшка ТЇСЂР»У™СЂ РёРґРµ. Сабый балаларның Т—РёР· кыңгыраудай чыңлап торган шатлыклы тавышлары бүгенге кебек эчпошыргыч тынлыктан качарга СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™СЂ иде…

Юк шул, сугыш – аяусыз, сугыш – рәхим-шәфкатьсез! Күпме асыл ир-атларны үзенең комсыз тегермәненә салып тарттырган, күпме тол-ятимнәрне арттырган ул! Күпме карт-карчыкларны газиз улларыннан, сөекле кызларыннан – соңгы терәк-таянычларыннан аерган ул!

Буш нигезләр – авылларның үзәк өзгеч моңы, мәңге таралмас сагышы. Буш нигезләр – сугышка чиксез көчле нәфрәт билгесе!






Рњ.В Р?браһимовныңәти-У™РЅРёСЃРµ (уртада) Т»У™Рј якын туганнары Җиңүкөнендә Мамадыш районы, Урта РљРёСЂРјУ™РЅ авылы



Буш нигезләр – сугыш дигән афәтнең ниндилеген искәртүчеләр дә, кабат сугыш ялкынын булдырмас өчен көрәшне туктатмаска кирәклеген кисәтүчеләр дә!

Буш нигезләр – яу кырыннан кайтмый калганнарның Тынычлык өчен изге көрәшкә чакырган үтә җитди карашы һәм тетрәндергеч авазы да ул!..

Буш нигезләр үзләренең Бөек Ватан сугышында һәлак булган хуҗалары турында тарихчы эзтабарларның, авыл җирлеге һәм хуҗалык җитәкчеләренең, мәктәп директорларының, мөгаллимнәрнең, мәдәният учакларында эшләүчеләрнең… – һәммәбезнең тирәнтен кызыксынуларын көтәләр, аларга багышлап «Хәтер» мемориаллары, «Сугышчан дан» почмаклары булдырганны, күмәкләшеп «Батырлык елъязмасы» тудырганны өмет итәләр.

У?Р№Рµ, беркем РґУ™, бернәрсә РґУ™ онытылырга тиеш түгел! Бу – Т–РёТЈТЇ хакына СЏСѓ кырында С€У™Т»РёС‚ киткән, тылда РєУ©РЅРЅРµ С‚У©РЅРіУ™ ялгап эшләгән бихисап фидакяр җаннарның безгә РёР·РіРµ васыяте, үтенеч-теләге РґУ™!..




Албай төбәгенең биш батыры


ТєУ™СЂ С‚У©Р±У™РєРЅРµТЈ, Т»У™СЂ авылның кабатланмас ТЇР· тарихы бар. У?РЅУ™ шул гыйбрәтле РІУ™ данлы тарихны тудыручылар – теге СЏРєРё Р±Сѓ авылның фидакяр җанлы, якты күңелле, көчле рухлы, тынгысыз кешеләре. Аларның нурлы исемнәрен галиҗәнап Вакыт Т»РёС‡ оныттырмый, кешеләрнең исләренә әледән-әле төшереп тора.

Шулай РґРёРіУ™С‡ С‚У™, хәтеремдә 2010 елның май ае яңарды. Бөек Ватан сугышында җиңүебезнең 65 еллыгын Р±У™Р№СЂУ™Рј иткәндә, Мамадыш районының Албай авылында берьюлы Р±РёС€ каһарманга, шулай СѓРє СЏСѓ кырында һәлак булган Т»У™Рј РёСЃУ™РЅ кайткан якташларга багышланган мемориаль ТЇР·У™Рє ачылды. У?леге тантанага муниципаль район хакимияте башлыгы Анатолий Петрович Р?ванов җитәкчелегендәге мәртәбәле делегация килде. Керәшен татарлары яши торган ошбу авыл халкы үзенең тәвәккәллеге, бердәмлеге, максатчанлыгы белән Р±РёРє РєТЇРїР»У™СЂРЅРµ сокландыра. Чыгыш ясаучылар РґР° Т»У™СЂ батырга аерым-аерым тукталып, аларның Р?Р»-Ватан каршында күрсәткән фидакярлекләрен яктыртып үттеләр.






Гражданнар сугышы чорының легендар каһарманы Степан Домолазов



Албайлыларның иң беренче горурлыгы – Гражданнар сугышы чорының легендар каһарманы Степан Васильевич Домолазов (1885–1937).

Укый-яза белгән зирәк егетне 1906 елда патша армиясенә алалар. Тиздән аңа фельдфебель чины бирелә. 1910 елда Степан прапорщиклар мәктәбен тәмамлый. Бер елдан соң аны фехтование буенча инструкторлар әзерли торган Варшава округ мәктәбенә укырга җибәрәләр. 1915 елда, хәрби хезмәттә көе, С. Домолазов Казандагы 1 нче ирләр гимназиясен тәмамлый.

Беренче бөтендөнья сугышы елларында кыю һәм батыр штабс-капитан Степан Васильевич Георгий тәресе белән бүләкләнә. Гражданнар сугышы чорында ул – Казан губернасының Мамадыш өязендә хәрби комиссар, атаклы Азин дивизиясенең 39 нчы полкы командиры. Аның полкы Көнчыгыш фронтта адмирал Колчак гаскәрләренә каршы батырларча сугыша. 1920 елда Көнбатыш фронтта ак поляклар белән көрәшкәндә дә үзен бары тик уңай яктан гына таныта ул. Гражданнар сугышын Степан Васильевич дивизия командиры буларак тәмамлый.

1923–1925 елларда РёСЃУ™ РЎ. Р’. Домолазов – Татарстан РђРЎРЎР  С…У™СЂР±Рё комиссары. 1925 елда СѓР» Рњ. Р’. Фрунзе исемендәге РҐУ™СЂР±Рё академияне тәмамлый Т»У™Рј 1937 елга кадәр Кызыл армиянең Р?дел Р±СѓРµ С…У™СЂР±Рё округында җаваплы вазифалар башкара. Күрсәткән батырлыклары өчен СѓР» У©С‡ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ Сугышчан Кызыл Байрак ордены, исемле корал Т»У™Рј алтын сәгать белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅУ™.

Ни кызганыч, 1937 елда Степан Васильевич репрессия корбаны була. Еллар үткәч, ул аклана – намуслы исеме халык күңелендә яңадан якты йолдыз булып кабына!..






Советлар Союзы Герое Михаил Москвин



Албайлылар Советлар Союзы Герое Михаил Кириллович Москвин (1910–1969) белән дә нык горурланалар.

Авылда башлангыч мәктәпне тәмамлагач, Михаил авыл хуҗалыгында, Белоруссиядәге һәм Төньяк Кавказдагы төзелешләрдә, аннары туган ягында район Советы башкарма комитеты секретаре булып эшли. 1932–1935 елларда М. К. Москвин Кызыл армия сафларында хезмәт итә һәм яңадан 1941 елның октябрендә хәрби хезмәткә алына. Михаил Кириллович 1942 елның октябреннән – Бөек Ватан сугышы фронтында.






Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое Р?ван Максимов






Россия Федерациясе Герое Георгий Смирнов



Т®Р·У™Рє фронтның 60 нчы армиясе карамагындагы 7 нче гвардияче механикалаштырылган РєРѕСЂРїСѓСЃРЅС‹ТЈ 26 нчы гвардияче механикалаштырылган бригадасы батальоны командиры, гвардия өлкән лейтенанты РњРѕСЃРєРІРёРЅ 1943 елның сентябрендә Киевтан төньяктарак тарафта ТЇР· сугышчылары белән беренчеләрдән булып Днепрны РєРёС‡У™, сугышчыларын Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ РєТЇС‚У™СЂУ™ Т»У™Рј плацдарм яулый. У?леге РјУ©Т»РёРј плацдармны ТЇР· кулларында нык тотып, батальон дошманның Р±РёС€ контрһөҗүмен РєРёСЂРµ кайтара, бригаданың Т»У™Рј РєРѕСЂРїСѓСЃРЅС‹ТЈ С‚У©Рї көчләренә елганы РєРёС‡У™СЂРіУ™ СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™. Шушы батырлыгы өчен Рњ. Рљ. РњРѕСЃРєРІРёРЅРіР° 1943 елның 17 октябрендә Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое исеме бирелә.

1945 елда ул Ленинградта Югары бронетанк гаскәрләре офицерлары мәктәбен тәмамлый. 1946 елда майор Москвин запаска күчерелә. Ул Мамадыш районының «Камский» леспромхозында эшли. Кыю офицер Ленин, II дәрәҗә Ватан сугышы, Кызыл Йолдыз орденнары, медальләр белән бүләкләнә.






Социалистик Хезмәт Герое Р?ван Р?ванов



Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое исемен РіРѕСЂСѓСЂ йөрткән өченче батыр – Р?ван РўРёС…РѕРЅРѕРІРёС‡ Максимов (1924–1987) – шулай СѓРє албайлыларның тирән С…У©СЂРјУ™С‚ иткән, яраткан авылдашларыннан санала.

Сигезенче классны тәмамлагач, Р?ван колхозда хисапчы булып эшли башлый. 1942 елның августында аны Кызыл армия сафларына алалар. 1943 елда егет Смоленск С…У™СЂР±Рё пехота училищесын тәмамлый. 1943 елдан СѓР» – хәрәкәттәге армиядә, сугышчан операцияләрдә катнаша башлый. Рота командиры – өлкән лейтенант Максимов 1945 елның 30 мартында Данциг С€У™Т»У™СЂРµ (Польша) читендә ныгытылган саклану сызыгын штурмлаганда сугышчыларын беренче булып Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ РєТЇС‚У™СЂУ™. Рота С€У™Т»У™СЂРЅРµ азат РёС‚ТЇРґУ™ РґУ™ актив катнаша. Аннары, дошман танкларының алты контрһөҗүмен РєРёСЂРµ кагып, РєСѓР» астында булган чаралар белән Висланы РєРёС‡У™, полкның С‚У©Рї көчләре килеп җиткәнгә кадәр, кулга төшерелгән плацдармны нык тотып тора. РўУ™РІУ™РєРєУ™Р» офицер Р?. Рў. Максимовка Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое исеме 1945 елның 29 июнендә бирелә.

Албайлылар арасында «Россия Герое» исемен йөртүче хәрби очучы да бар әле. 1914 елда туган Георгий Семёнович Смирнов фашист карчыгаларына каршы көрәштә искитмәле батырлык үрнәкләре күрсәтә. Ул дошманның биш самолётын бәреп төшерә; егерме ике хәрби очыш барышында гитлерчыларның өсләренә унҗиде тонна бомба ташлап, аларның танк колонналарын, автомашиналарын юк итә.

50 нче авиация дивизиясенә караган 81 нче авиация полкының звено командиры, лейтенант Г. С. Смирнов 1941 елның 8 сентябрендә үк Советлар Союзы Герое дигән олуг исемгә тәкъдим ителсә дә, хәрби бүләкне үз вакытында ала алмый. 1941 елның 31 октябрендә, авыр яралану сәбәпле, Георгий Семёнович госпитальдә вакытсыз вафат була. Бүләкләү кәгазьләре дә каядыр адашып йөри…

Сугыш башланганга 67 ел узгач, Алтын йолдыз медале, бәхеткә, үзенең иясен эзләп тапты. Бу өлкәдә Г. С. Смирнов хезмәт иткән полк ветераннары советы, Геройның улы Геннадий Георгиевич һәм кызы Галина Георгиевна зур эшчәнлек күрсәттеләр. Без дә, эзтабар буларак, үз өлешебезне керттек. Нәтиҗәдә Россия Федерациясе Президенты В. В. Путинның 2008 елның 8 мартында игълан ителгән Указы нигезендә лейтенант Г. С. Смирновка «Россия Федерациясе Герое» дигән олуг исем бирелде.

Безнең «Хәтер яктысы» СЌР·Р»У™РЅТЇ экспедициясе әгъзалары РґР° албайлы батырларның фидакярлеген мәңгеләштерү буенча РєТЇСЂРєУ™Рј эшләр башкардылар. Мамадыш районы үзәгендәге Хәтер паркында Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Геройлары Рњ. Рљ. РњРѕСЃРєРІРёРЅРіР°, Р?. Рў. Максимовка, Р РѕСЃСЃРёСЏ Герое Р“. РЎ. РЎРјРёСЂРЅРѕРІРєР° мәһабәт бюстлар куелды (скульпторлары – әтиле-уллы Альфрет, Альберт, Гадел У?бдрәшитовлар). Күренекле журналист-публицист, Татарстанның атказанган РјУ™РґУ™РЅРёСЏС‚ хезмәткәре Александр Сергеевич Филиппов алар турындагы энциклопедик мәгълүматларны «Герой керәшеннәр» РґРёРіУ™РЅ китабына РґР° (Казан, «Сүз» нәшрияты, 2009) кертте. Албайлы каһарманнарның икесе (Рњ. Рљ. РњРѕСЃРєРІРёРЅ, Р?. Рў. Максимов) 2000 елда Татарстан китап нәшриятында без әзерләп чыгарган «Батырлар китабы» РЅРґР° («Книга Героев») С‚ТЇСЂРґУ™РЅ урын алды. Р“. РЎ. РЎРјРёСЂРЅРѕРІ турында РґР° газеталарда Т»У™Рј «Казань» журналында күләмле язмалар урнаштырдык. Георгий Семёнович хакында 2012 елда В«Р?дел-Пресс» нәшриятында РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂРіУ™РЅ «Россия Федерациясе Геройлары» РґРёРіУ™РЅ китапта РґР° тәфсилләп сөйләнелә.

Албай авылында ачылган мемориаль комплекста тагын сугыш Т»У™Рј хезмәт батыры, Социалистик Хезмәт Герое Р?ван Захарович Р?вановның РґР° исем-фамилиясе РјУ™СЂРјУ™СЂ плитәләргә алтын хәрефләр белән уеп язылган. Тумышы белән Албай авыл җирлегенә керүче Р—СѓСЂ Арташ авылыннан СѓР». 1927 елда РґУ©РЅСЊСЏРіР° килгән әлеге каһарман, СЏРїРѕРЅ самурайларына каршы фидакярләрчә көрәшеп, «Японияне Т—РёТЈРіУ™РЅ өчен» медале Т»У™Рј II РґУ™СЂУ™Т—У™ Ватан сугышы орденына лаек була.

Сугыштан СЃРѕТЈРіС‹ гомерен Р?ван Захарович тулысынча урман хуҗалыгына багышлый. РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™РіРµ урман хуҗалыгы техникумын Т»У™Рј Йошкар-Оладагы урман хуҗалыгы институтын тәмамлый. Гади мастердан – баш инженерга, аннары «Кама» леспромхозы директоры дәрәҗәсенә кадәр күтәрелә Р?ван Захарович. РЈР» эшләгән елларда леспромхоз коллективы, РёР» күләмендә РёТЈ югары нәтиҗәләргә ирешеп, Хезмәт Кызыл Байрагы орденына лаек була. Директор РёСЃУ™ «Почёт билгесе», Ленин орденнары белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅУ™. Татарстанның Т»У™Рј Р РѕСЃСЃРёСЏРЅРµТЈ атказанган урманчысы Р?. Р—. Р?вановка 1985 елда «Социалистик Хезмәт Герое» РґРёРіУ™РЅ мактаулы исем бирелә…

У?Р№Рµ, Галәм – үзенең ай-йолдызлары, халкыбыз РёСЃУ™ үзенең батыр уллары Т»У™Рј кызлары белән матур Р±РёС‚!.. Мамадыш районы җитәкчеләре шуны яхшы аңлап, үткәнне барлап, РєРёР»У™С‡У™РєРєУ™ карап СЌС€ РёС‚У™Р»У™СЂ.


* * *

…Мемориаль комплекстагы тантана барышында мин дә бер шигыремне укыдым. Рәхим-шәфкатьсез дошманга каршы хәлиткеч көрәш мәйданында мәңгелеккә ятып калган албайлыларга, арташлыларга һәм башка каһарман якташларыбызга багышлана ул:

Кайтмаганнар күпләр
яу кырыннан,
Кайтмаганнар,
Р?лне саклаганнар,
Курыкмыйча
утка атлаганнар,
Суда батмаганнар кайтмаганнар!

Кайтмаганнар
Р?лне сатмаганнар,
Күкрәк киереп,
Аны яклаганнар!
Шанлы юлда – Мәскәүдән Берлингача,
Җиңеп атлаганнар
кайтмаганнар!

Кайтмаганнар
уйда сакланалар,
Җырдай ятланалар
кайтмаганнар,
Сандык төпләрендә
өчпочмаклы хатлар
Күз карасы кебек
сакланалар…

Кайтмаганнар…
У? шулай РґР° беркөн
Туган якка кайтты
кайтмаганнар!
Р?семнәрен данга С‚У©СЂУ™-С‚У©СЂУ™,
Хәтер яктысыдай
кайтты алар, —
Һәйкәл булып басты
кайтмаганнар!
…Баш иябез сезгә, каһарманнар!..




Бертуган Габдрахмановлар


«Сез кайсы халыктан?» – дисәләр,
Батырлар исемен атадым.
Батырлар утларга керделәр,
Тик исән булсын, дип, Ватаным!

    Разил Вәлиев

…Юлдашым – Бөек Ватан сугышы инвалиды һәм хезмәт ветераны Габдерәхим ага Габдрахманов белән Менделеев шәһәрендәге атаклы Революция тавының иң югары түбәсенә күтәрелдек. Биредән тирә-юнь – Рәсәйдә иң борынгылардан саналган химия заводы корпуслары һәм матурланып үсеп килүче яңа шәһәр – уч төбендәгедәй бик ачык күренеп тора. Янәшәдә генә, талчыбыклы ярларына тулышып, Тойма елгасы ага. Ул, кышкы йокыдан уянып, үзенең боз толыбын салырга өлгергән инде. Табигать күзгә күренеп яшәрә, җанлана. Язның шифалы җылы сулышын тоеп, Революция тавында яшел чирәм баш калкыткан, тау битләрендә саргылт ут төсендәге беренче чәчәкләр дә күренгәли. Габдерәхим абый әйтеп куйды:

– «Революция тавы» РґРёРї тикмәгә генә йөртелми Р±Сѓ тау. Биредә, элекке Тын тауда, Бондюг күгендә кара болытлар куера башлагач, Р±РёРє РєТЇРїР»У™СЂ, кулларына корал алып, контрреволюционерларга, акгвардиячеләргә каршы батырларча көрәшкәннәр. Химзавод эшчесе Шәрифулла бабайның РґР° берьюлы Р±РёС€ улы – Кәлимулла (кызыл партизаннар отряды командирларының берсе), Габдрахман (монысы әтиебез була РёРЅРґРµ), РњРёТЈРЅУ™С…РјУ™С‚, Мөхәммәтгариф, Мөхәммәтшакир советлар власте өчен ТЇР·-үзләрен аямыйча сугышканнар РјРѕРЅРґР°. Алтынчы улларына – Хәбибрахман абыйга – Шәрифулла бабайны акгвардиячеләрдән яшереп саклау бурычы Р№У©РєР»У™РЅРіУ™РЅ була. Канга сусаган дошман аны – «биш улын, хәер-фатиха биреп, кызыллар сафына бастырган ата большевикны» – РґУ©РЅСЊСЏ бетереп СЌР·Р»У™РіУ™РЅ. У?РјРјР° тиз генә табарлык Т—РёСЂРґУ™ булмаган СѓР». Хәбибрахман абый Шәрифулла бабайны, җитәрлек РєТЇР»У™РјРґУ™ азык Т»У™Рј СЃСѓ биреп, ТЇР·Рµ генә белгән урындагы тау куышына яшерә. Куыш авызын РёСЃУ™ ташлар белән томалый. У?РЅУ™ шулай РёСЃУ™РЅ кала безнең нәселнең олы горурлыгы-мактанычы Шәрифулла бабай!..

Башка туганнарыбыз РґР° Гражданнар сугышыннан РёСЃУ™РЅ-сау кайта. Бөек Ватан сугышында РґР° актив катнаша алар! У?РјРјР° әтиебез Габдрахманга гына Р±Сѓ бәхетле РєУ©РЅРЅУ™СЂРЅРµ күрергә насыйп булмады – Гражданнар сугышыннан авыр яраланып, контузия алып Т»У™Рј салкын тидереп кайтканлыктан, дөньядан Р±РёРє РёСЂС‚У™ китте… У?РјРјР° безнең химзаводта аны Р±РёРє яхшы беләләр, намуслы тырыш хезмәте белән Р±РёРє РєТЇРїР»У™СЂРЅРµТЈ олы ихтирамын казанган РёРґРµ әтиебез. Гомеренең СЃРѕТЈРіС‹ көннәренә кадәр шунда эшләде Р±РёС‚ СѓР»!..






Өч бертуган – Миңнемөхәммәт, Котдус, Габдерәхим Габдрахмановлар



Габдерәхим абый бер мәлгә тынып калды. Аннары, уйчан карашын Революция тавының иң калку җирендә контрреволюционерларга һәм акгвардиячеләргә каршы аяусыз көрәштә батырларча һәлак булган каһарман якташларыбыз истәлегенә куелган мәһабәт һәйкәлгә һәм җирдәге сары чәчәкләргә төбәп, сүзен дәвам итте:

– …Кемгә ничектер, әмма миңа бу чәчәкләр батырларның кайнар каны тамган җирдә Мәңгелек ут булып кабынганнардыр кебек тоела. «Без монда, безне онытмадыгызмы?» дигәндәй, шул каһарманнар, һәр елны иртә язда чәчәкләр булып калкып, безгә эндәшәләр кебек…

У?тиебез Габдрахман РґР° шушы туганнар каберлегендә ятадыр кебек тоела РјРёТЈР°. РќРёРіУ™ РґРёСЃУ™ТЈ, аның кайнар каны РґР° түгелгән Р±РёС‚ шушы тау битләренә. Тозлы маңгай тире РґУ™ РєТЇРї тамган. Заманында без ишле гаиләбез белән шушы тауда – Революция тавында яшәдек… У?-У™-РЅУ™ безнең барак урыны. Асты – таштан, өсте агачтан РёРґРµ аның… РљРѕРјСЃРѕРјРѕР» сафларына РґР° шушында СЏС€У™РіУ™РЅ чакта бастык. Р?-Рё-Рё, СѓР» чактагы очынулар, шатланулар! Башта комсомолга Котдус абый керде, аннары Миңнемөхәммәт абый, соңыннан – мин… Без, РєРѕРјСЃРѕРјРѕР» исеме белән чиксез горурланып, СѓР» елларда РЅРёР»У™СЂ генә эшләмәдек үзебезнең С‚У©Р±У™РєС‚У™. Химзаводта ударникларча эшләү белән бергә, наданнарны укырга-язарга өйрәтергә, У©РјУ™Р»У™СЂ оештырырга, клубта халыкка концерт-спектакльләр күрсәтергә, СЃРїРѕСЂС‚ ярышлары үткәрергә РґУ™ өлгерә идек!..

Комсомол сафларында тәрбияләнгән ир туганнары турында аеруча горурланып сөйли Габдерәхим абый. Горурланырлык та шул, аларның һәр икесе дә – Котдус та, Миңнемөхәммәт тә – үзләрен тыныч тормышта да, яу кырында да чын кешеләр итеп танытканнар.

Котдус абыйсы, әтиләре Габдрахман абый үлгәннән СЃРѕТЈ, гаиләдәге алты баланың РёТЈ өлкәне буларак, У™РЅРёСЃРµ Р¤У™СЂРґУ™РЅУ™ Т»У™Рј туганнары өчен йортта С‚У©Рї таяныч булып кала. Гаҗәеп тырыш, Т»У™СЂ эшкә сәләтле Котдус СѓРЅРґТЇСЂС‚ яшеннән РёРЅРґРµ С…РёРјРёСЏ заводында эшли башлый. Бераздан аны, РёТЈ алдынгы яшь эшчеләрнең берсе буларак, РєРѕРјСЃРѕРјРѕР» сафларына кабул РёС‚У™Р»У™СЂ Т»У™Рј ячейка секретаре итеп сайлап куялар. 1930 елда булдыклы комсомолецны Кызыл армия сафларына алалар. Аннан СѓР» 1932 ел азагында кече политрук дәрәҗәсендә әйләнеп кайта. Тагын Т—РёТЈ сызганып эшкә тотына тынгысыз егет. Бондюгта РћРЎРћРђР’Р?РђРҐР?РњРЅС‹ТЈ башлангыч оешмасына нигез салып, РґТЇСЂС‚ ел дәвамында аның СЂУ™РёСЃРµ вазифасын башкара, РєРѕРјСЃРѕРјРѕР» яшьләрне чын патриотлар итеп тәрбияли. Кызыклы бер мисал: Бондюг эшчеләр посёлогыннан чыккан алты Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Героеның һәркайсы заманында аның шәкертләре булган Р±РёС‚! Шушы факт ТЇР·Рµ генә РґУ™ РєТЇРї РЅУ™СЂСЃУ™ турында сөйли.

1932 елда Котдус Габдрахманов ВКП(б) сафларына кабул ителә. Яшь коммунистка бераздан тагын да җаваплырак вазифалар йөклиләр. 1936–1939 елларда ул Татарстан Эчке эшләр халык комиссариатының (НКВДның) Алабуга, Биектау район бүлекләрендә эшли. Алабугада Анна исемле кыз белән танышып, гаилә корып җибәрә. Күпләрне сокландырып, бик тату-матур яшиләр алар. Ак финнарга каршы сугыш башлангач, Котдус үзе теләп фронтка китә. Мотоукчы полкның аерым чаңгычылар батальонында взвод командиры вазифасын башкара. Һәм коммунист лейтенант Габдрахманов бу сугыштан, СССР – Финляндия арасында солых килешүе төзелүгә үз өлешен кертеп, әмма контузия алып һәм яраланып, култык таяклары белән туган авылына кайтып төшә.

Бөек Ватан сугышы башлангач, Котдус Габдрахман улы, үз теләге белән фронтка җибәрүләрен сорап, тиешле оешмаларга гариза яза.

– Сезнең бит әле аягыгыздагы яралар да төзәлеп җитмәгән, бераз сабыр итегез! – диюләренә каршы, кистереп:

– Туган илебезне дошман дагалы итекләре белән аяусыз таптаганда ничек түзеп, тыныч кына өйдә ятмак кирәк?! – ди ул. – Минем кебекләрнең урыны хәзер алгы сызыкта – Ватан язмышы хәл ителгән урында!..

Ничек итсә итә, әмма барыбер үз дигәненә ирешә Котдус. Яу кырында, элеккечә, дошманнарга каршы үз-үзен аямыйча көрәшә ул. Хөкүмәтебез бүләкләренә лаек була. Тагын авыр яралана. Госпитальләрдә шактый ятып, туган ягында бераз сихәтләнгәч, ярсу күңеле аны тагын фронтка – алгы сызыкка дәшә… Ләкин 1944 елның февралендә Революция тавындагы төп йортка гвардия өлкән лейтенанты К. Г. Габдрахмановның Кировоград өлкәсенең Петрово районындагы Лелековка авылы өчен барган сугышта батырларча һәлак булуы турында кайгылы хат килә.

Бик авыр кичерәләр кече Габдрахмановлар Р№У©СЂУ™Рє өшеткеч Р±Сѓ С…У™Р±У™СЂРЅРµ. Җитмәсә, әле яңарак кына, авырып китеп, У™РЅРёР»У™СЂРµ Р¤У™СЂРґУ™РЅУ™ РґУ™ үлгән була. Бөек Ватан сугышы башланыр алдыннан гына Белоруссиядә хезмәт иткән 1918 елгы икенче абыйлары Миңнемөхәммәттән РґУ™ РёРЅРґРµ РєТЇРїС‚У™РЅРЅУ™РЅ хатлар килми. Үзенең тормыш юлын Бондюг С…РёРјРёСЏ заводында эшләүдән башлаган, Днепродзержинск шәһәрендәге индустрия институтында укыган Миңнемөхәммәт, Кызыл армия сафларына чираттагы С…У™СЂР±Рё хезмәткә алынып, политруклар әзерли торган курсларны тәмамлый, үзен «Ворошиловча С‚У©Р· атучы» итеп таныта. Баштарак аны, физик кимчелеген табып (бер аягы чак кына кыскарак була), армиягә алмаска уйлаганнар. У?РјРјР° комсомолец егет ТЇР· дигәнен иткәнче С…У™СЂР±Рё комиссариат юлын таптаудан, бер-бер артлы гаризалар язудан туктамый. РўРёР·РґУ™РЅ Р’РљРџ(Р±) сафларына У™РіСЉР·Р° итеп С‚У™ кабул РёС‚У™Р»У™СЂ үзен. Миңнемөхәммәттән СЃРѕТЈРіС‹ хат 1941 елның РёСЋРЅСЊ азагында РєРёР»У™. РЈР» С‚ТЇР±У™РЅРґУ™РіРµ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ 20 РёСЋРЅСЊРґУ™ язган: «…Хезмәт итәремә тагын 6 ай калып бара, хәзер сезнең СЏРЅРіР° кайтырга хәзерләнәм. У?РЅРёРіУ™ Р±РёРє матур шәльяулык, Котдус абыйга яхшы РєТЇРЅ итек, киленебез РќСЋСЂР° апага, яраткан кыз туганнарым Миңзифа, Гөлзифа апаларга Т»У™Рј РњРёТЈРЅРёСЃР° сеңлемә бер РґРёРіУ™РЅ күлмәкләр алып куйдым. Габдерәхим энем белән үземә пардан костюм РґР° алдым. У?РіУ™СЂ дөньялар тыныч булса, С€У™С‚, тиздән күрешербез, көтегез!В»

У?РјРјР° күрешергә насыйп булмаган икән…

– Ул чакта РјРёРЅ үзем РґУ™ фронтта идем, – РґРёРї РёСЃРєУ™ ала шул дәһшәтле елларны I РґУ™СЂУ™Т—У™ Т»У™Рј II РґУ™СЂУ™Т—У™ Ватан сугышы орденнары белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅРіУ™РЅ батыр разведчик Габдерәхим абый Габдрахманов. – 1944 елның 21 гыйнварында госпитальдә СѓТЈ аягымны кистеләр. Аңарчы СѓТЈ кулым белән СѓТЈ яңак сөягем яраланган иде… Озак вакытлар хат-хәбәрем булмый торгач, РјРёРЅРµ РґУ™ С‚У©Рї йорттагылар үлгәнгә санаганнар. У? РјРёРЅ менә хәзер РґУ™ РёСЃУ™РЅ әле, сугышта һәлак булган туганнарым өчен РґУ™ яшим… Еш кына РјРёРЅРµ «Миңнемөхәммәт абыйларым ничек һәлак булган, кайда күмелгәннәр РёРєУ™РЅ?В» РґРёРіУ™РЅ сораулар Р±РёРє С‚У™ борчый, тынгысызлый РёРґРµ. Р?РЅРґРµ менә сезнең булышлык белән боларны РґР° ачыклау бәхетенә ирештек…

Биредә, бераз чигенеш ясап, «булышлык» дигән сүзгә аңлатма биреп китик әле. Билгеле булганча, безнең «Хәтер яктысы» экспедициясе билгесез батырларны эзләү-барлау буенча эзлекле-нәтиҗәле эш алып бара. Дистәләрчә еллар дәвамында илебез Саклану министрлыгының Подольск шәһәрендәге Үзәк архивында эшләгәндә республикабызның күп кенә билгесез каһарманнары табылды. Алар арасында 58 нче гвардияче укчы дивизиягә караган 175 нче гвардияче укчы полкның рота командиры – 1908 елда туган өлкән лейтенант Котдус Габдрахман улы Габдрахманов та бар иде. Ул хезмәт иткән укчы полкның 1942–1945 еллардагы сугышчан хәрәкәтләре турында сөйләүче журналда гаярь якташыбызның күрсәткән фидакярлеге турында түбәндәге юллар язылган:

«…8 февраль, 1944 ел. Рота командиры, гвардия өлкән лейтенанты К. Г. Габдрахманов Туган ил хакына үзенең газиз гомерен корбан итте. Ул, аяусыз ут яудыручы дошман дзоты амбразурасына ташланып, аны күкрәге белән каплады. Фашист пулемёты, коммунист Габдрахманов канына тончыгып һәм ул ыргыткан гранаталардан тәмам эштән чыгып, бөтенләй тынып калды…

Сугышчан дуслары яраткан командирларының вакытсыз үлеме өчен дошманнан аяусыз үч алдылар һәм, җиңү арты җиңүләр яулап, алга таба юлларын дәвам иттерделәр…» (188431 тасв., 2 эш, 26 б.)

Безнең командованиенең үтә мөһим хәрби заданиесен башкарганда әнә шундый гайрәтлелек үрнәге күрсәткән якташыбыз турында «Татарстан яшьләре» газетасында язма да бастырган идем. Шуннан соң ике-өч көн дә үтмәде, безнең янга – Казанга – Менделеев шәһәреннән чандыр-җыйнак гәүдәле, сыңар аяклы, култык таяклы һәм күзлекле бер агай килеп җитте.

– Сез телгә алган Котдус Габдрахмановның бертуган энесе Габдерәхим абыең булам РјРёРЅ, – РґРёРґРµ СѓР», алдыбызга калын гына фотоальбом куеп. – Менә РјРѕРЅРґР° безнең гаиләнең, туганнарыбызның, якыннарыбызның байтак рәсемнәре бар… Сезнең язманы кат-кат укып сөенештек С‚У™, елаштык та. РљТЇР·РіУ™ Р№РѕРєС‹ керми хәзер, ашау-СЌС‡ТЇ РґУ™ онытылды. У?ле менә У?лмәттәге кыз туганым РњРёТЈРЅРёСЃР° яныннан урап килешем, аны РґР° сөендерим дидем. Барлык туганнарымның телендә хәзер бер СЃТЇР·: Котдус, Котдус, Котдус… Гаҗәпләнерлек С‚У™ шул: аның ничек һәлак булганлыгын РЅРёС‡У™РјУ™-РЅРёС‡У™ РґРёСЃС‚У™ еллар үткәч кенә белдек Р±РёС‚!.. Р?РЅРґРµ Миңнемөхәммәт абыйның РґР° язмышын ачыклыйсы РёРґРµ. Сугыш башланганда СѓР» Брест крепостенда хезмәт иткән…

«Брест крепосте» дигән сүзне ишетүгә, мин шундук «Татарстан яшьләре» газетасының баш мөхәррире урынбасары – Брест крепосте каһарманнарын эзләү-барлау белән байтактан шөгыльләнүче журналист-эзтабар Атлас Гафиятов белән элемтәгә кердем.

– Крепостьны саклаганда батырларча һәлак булучылар арасында, чыннан РґР°, сез әйткән Габдрахманов фамилияле каһарман бар, – РґРёРґРµ СѓР», Бресттан ТЇР·Рµ алып кайткан исемлекне тикшереп. – Р?семе РґУ™ туры РєРёР»У™. РђРЅС‹ТЈ РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ калдыкларын (җәсәден) 1968 елда тапканнар Т»У™Рј шундагы мемориаль комплекстагы РјУ™СЂРјУ™СЂ плитәләрнең берсенә – «Неизвестный» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ урынына – исем-фамилиясен алтын хәрефләр белән язганнар. Билгесез батырларның исемлеге У™РЅУ™ шулай елдан-ел тулылана бара анда. Моңарчы без Габдрахмановның кайсы районнан икәнен тәгаен белми идек әле – медальонындагы язуларда С‚У©РіУ™Р» адресы сакланмаган, У™РјРјР° «Тат. РђРЎРЎР В» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ ачык беленеп тора. Димәк, әлеге каһарман Бондюгтан – Менделеевтан! Димәк, Р±Сѓ районның тагын бер, хәер, РёРєРµ батыры артты!

У?РЅУ™ шулай итеп, газета материалына бәйле рәвештә, без тагын Бөек Ватан сугышының билгесез РёРєРµ каһарманын таптык, бертуган фронтовик Габдрахмановларның РёСЃУ™РЅ калган өченче туганнары белән якыннан таныштык.

У? СѓР» өченче туган – Габдерәхим абый – гаҗәеп кызыклы, шигъри күңелле, СЏС€У™ТЇРЅРµТЈ Т»У™СЂ мизгеленнән СЏРјСЊ-С‚У™Рј таба белүче, тормышка бөтен барлыгы белән гашыйк кеше булып чыкты. РЇСѓ кырыннан аяксыз килеш кайткач та, СѓР» төшенкелеккә бирелмәгән. Сугышның бөтен рәхимсезлекләренә ТЇС‡ итеп, инвалид булуына РґР° карамастан, заманында химзаводта РґР°, ДОСААФ оешмасында РґР° күңел биреп эшләгән. Т®Р·Рµ кебек гамьле, ярдәмчел, булдыклы С…У™Р»У™Р» җефете Бибиямал апа белән бергә матур гына гомер кичереп, РёРєРµ кыз, бер егет С‚У™СЂР±РёСЏР»У™Рї үстергәннәр.

Габдерәхим аганың тагын бер кызыклы ягы: һәр елны Менделеев районында үткән Сабантуйларда көрәшеп (!), үзе кебек ветераннар арасында еш кына призлы урыннарны яулап килә икән… Батыр булып та калганы бар, диделәр. Димәк, икеләтә-өчләтә батыр ул! Моңа ничек сөенмисең, горурланмыйсың?!

…Габдерәхим ага белән, Революция тавыннан төшеп, Менделеев шәһәре үзәгендәге изге урынга – каһарман якташларыбызның данлы исем-фамилияләре, кылган батырлыклары мәңгеләштерелгән мемориаль комплекска килдек. Үлемсез батырларның ярсу-тынгысыз йөрәге шикелле берөзлексез дөрләп-талпынып торучы Мәңгелек ут янында герой шагыйрь Муса Җәлилнең мәрмәр плитәләргә язылган үлемсез шигъри юллары күңелләргә аеруча көчле тәэсир итә:

…Батыр үлә, үлмәс ат алып,
Батырлыклар белән макталып.
Р?семең калсын, ТЇР·РµТЈ үлсәң РґУ™,
Тарихларда укып ятларлык!..

У?Р№Рµ, бертуган Габдрахмановларның РґР° данлы исемнәре туып ТЇСЃРєУ™РЅ якларына әйләнеп кайтты. Хәзер аларның кылган батырлыкларын мәңгеләштерү турында кайгыртасы бар. Заманында алар – символик РјУ™РіСЉРЅУ™РіУ™ РёСЏ Революция тавы башыннан күтәрелгән яшь бөркетләр – Котдус, Миңнемөхәммәт Т»У™Рј Габдерәхим Габдрахмановлар үзләрен Туган илебезнең чын патриотлары итеп танытканнар. Якын РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ аларның РјУ™РіСЉСЂСѓСЂ исемнәре мемориаль комплекстагы исемлеккә РґУ™ алтын хәрефләр белән язылыр, С€У™Т»У™СЂРЅРµТЈ берәр СЏТЈР° урамына «Бертуган Габдрахмановлар» РґРёРіУ™РЅ мәртәбәле исем бирелер, аларга һәйкәлләр РґУ™ куелыр әле, С€У™С‚, иншалла!..




Тормышыбыз данколары


Безнең буын – шундый токым:
Дошманның теше үтмәс…
Безнең буын ул мәңгелек,
Җир йөзендә һич бетмәс!

    Кави Латыйп,
    фронтовик әдип

Мәскәүнең «Политик әдәбият» нәшриятында «Сугыш чоры парторглары» дигән исем астында чыгарылган китаплар сериясе белән танышып утырам. Һәр китапның тышлыгында – сугышчыларны ярсулы атакага әйдәүче политрук рәсеме. Документаль рәсем. Бик күпләргә яхшы таныш рәсем…

Кем СЃРѕТЈ СѓР», кайсы СЏРє кешесе, безнең якташыбыз түгелме? Кайда, РЅРёРЅРґРё батырлык ТЇСЂРЅУ™РіРµ күрсәткән? У?РЅУ™ шундый сораулар РјРёРЅРµ сугыш чоры политруклары, парторглары белән тирәнтен кызыксынырга СЌС‚У™СЂРґРµ. РђСЂС…РёРІ документлары, төрле нәшриятларда С…У™СЂР±Рё-патриотик темага басылган китаплар, вакытлы матбугат материаллары гыйбрәтле мәгълүматлар Р±РёСЂРґРµ.

…1942 елның 12 июле. Гитлерчы башкисәрләр Дон Р±СѓРµ далалары аша Сталинградка, Кавказга таба ыргылалар. Славяносербск торак пункты янында фашист илбасарларның юлын 4 нче укчы РґРёРІРёР·РёСЏРЅРµТЈ 220 нче укчы полкы сугышчылары РєРёСЃУ™. Көчләр тигез түгел. Дошман барлык С‚У©СЂ кораллардан алар өстенә СѓС‚ өермәсе яудыра. РљУ©РЅ дәвамында дошман СѓРЅУ©С‡ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ атакага күтәрелә. У?РјРјР° сугышчыларыбыз, кораллары чагыштырмача азрак булса РґР°, бер адым РґР° артка чигенмичә, СѓРЅУ©С‡ атаканың һәркайсын батырларча РєРёСЂРµ кагалар. Фашистлар Р·СѓСЂ югалтулар кичерә.

Совет солдатларының саны да күзгә күренеп кими. Нишләргә? Озак уйлап торырга вакыт юк – гитлерчылар ундүртенче мәртәбә атакага күтәреләләр. Хәзер «Кем кемне?» дигән сорау хәл ителәчәк. Шуны бик яхшы аңлаган кече политрук Алексей Гордеевич Ерёменко бөтен буена торып баса да, пистолетлы кулын өскә күтәреп: «Ватан-ана өчен – алга, атакага!» дип кычкыра һәм дошман өстенә беренче булып ташлана. Калган сугышчылар да, аның үрнәгендә атакага күтәрелеп, фашистларны үз участокларында тулысынча тар-мар итәләр. Йөрәгенә дошман ядрәсе тигән политрук Ерёменко исә яу кырында мәңгегә ятып кала…

РўРёРє шулай РґР° бәхетле язмыш кешесе булып чыга Алексей Гордеевич. Коралдашларын атакага РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ мизгелдә аны фронт фотокорреспонденты Рњ. Рџ. Альперт фоторәсемгә төшереп өлгерә. Р?семсез Р±Сѓ фото соңыннан илебезнең Т»У™Рј РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ РєТЇРї кенә газета-журналларында, китапларда кат-кат басыла. Шулай итеп, әлеге документаль кадр патриот сугышчы образын гәүдәләндергән символик рәсемгә әверелә…

У?Р№Рµ, колхозлар С‚У©Р·ТЇРґУ™ чыныгу алган, партия оешмасына җитәкчелек итеп, бай С‚У™Т—СЂРёР±У™ туплаган РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚, сугышта политрук буларак, Ватан-ана азатлыгы хакына У™РЅУ™ шундый батырлык РєТЇСЂСЃУ™С‚У™, башкаларны РґР° ТЇР· артыннан РёСЏСЂС‚У™.

Хәзер СѓР» һәлак булган Т—РёСЂРґУ™ – Ворошиловградтан 30 чакрым читтәрәк Октябрьнең 40 еллыгы исемендәге СЃРѕРІС…РѕР·РЅС‹ТЈ «Комиссар кыры» РґРёРї йөртелгән урынында – мәһабәт Т»У™Р№РєУ™Р» тора. Скульптор Р?. Рќ. Чумак Алексей Гордеевичны РЅУ™РєСЉ рәсемдәгечә итеп – ашкынулы атакага У™Р№РґУ™РіУ™РЅ мизгелдәгечә сурәтләгән. РЈТЈ кулын ярсулы С‚У©СЃС‚У™ РєТЇРєРєУ™ чөеп, СѓР» һаман РґР° «Алга, тынычлык өчен көрәшкә!В» РґРёРї дулкынланып дәшәдер кебек.

Мин аны барыбызга да бик якын, кадерле шагыйребез – Советлар Союзы Герое Муса Җәлилнең рухи туганы итеп күз алдына китерәм. Ул да бит, коммунист һәм политрук буларак, күпме сугышчыларны җиңүгә рухландырган. Хәтта ул фашизм зинданнарында да әсирләр арасында совет халкының җиңүенә ышанычны ныгытучы политрук, әйдәп баручы булып кала.

Республикабызда иң беренче Советлар Союзы Геройларыннан Мамадыш районының Кече Кирмән авылы егете Гафият Нигъмәтуллин да бөтен сугыш дәвамында үзен кыю политрук итеп таныта. Танкка каршы ата торган артиллерия дивизионы комиссары Г. Я. Нигъмәтуллин 1945 елның маенда аяусыз көрәштә батырларча һәлак була.

Мин аларны Максим Горькийның мәгълүм легендасында сурәтләнгән Данкога тиңләр идем. Сугышта үзләрен корбан итеп булса да, йөрәкләрен факел итеп кабызып, башкаларга дөрес, якты юлны күрсәтүчеләр аз булмаган. Күбәү алар безнең тормышыбызның, яшәешебезнең чын Данколары! Шулар турында кабат-кабат уйланам… Аларның бер өлеше парторглар буларак нык танылган, солдатлар арасында ихтирам казанган.

…1944 елда Днепр хәрби флотилиясенең политбүлеге, татар халкының батыр улы, бронекатерлар отряды парторгы, гвардияче 1 нче статьялы старшина Нәбиулла Насыйбулла улы Насыйровка багышлап, махсус листовка бастырып чыгара.

«…Парторг Насыйровның данлы исеме, 3 нче ранг капитаны Песков подразделениесендә генә түгел, безнең бөтен флотилиябезгә яхшы билгеле, – диелә әлеге тарихи документта. – Большевиклар партиясенең тугрылыклы улы коммунист Насыйров Бөек Ватан сугышының беренче көннәреннән үк дошманга каршы каһарманнарча көрәшә. Ул фашист илбасарларны Одесса һәм Севастополь янында аяусыз тукмады, Сталинград һәм Бобруйск, Турово һәм Пинск янында юк итте… Березина һәм Припять янында барган көчле сугышлар вакытында коммунист Насыйровның орудие расчёты сугышчылары тарафыннан фашистларның өч урындагы миномёт батареялары, артиллерия батареясы, танк, ике пулемёт ноктасы, ике блиндаж, хәрби йөк төягән өч олау һәм бер ротадан артык пехотачылары юк ителде.

Пинск янындагы сугыш барышында парторг Насыйров һәлак булды.

Днепр флотилиясе моряклары! Ватан-анабызны Насыйров кебек яратыгыз! Дошманга каршы Насыйров кебек, үз-үзегезне аямыйча көрәшегез!»

…1945 елның гыйнвары. Совет гаскәрләре Венгрия башкаласы Будапешт өчен көчле сугышлар алып баралар. ТєУ™СЂ Р№РѕСЂС‚, Т»У™СЂ урам РєТЇРї корбаннар бәрабәренә яулана. 180 нче укчы РґРёРІРёР·РёСЏРЅРµТЈ 42 нче укчы полкы сугышчыларына С€У™Т»У™СЂ читендәге Читарка бистәсен кулга төшерү бурычы куела. У? Р±Сѓ Р±РёРє җиңелдән түгел. Бистәгә керү юлында фашистлар тарафыннан көчле крепостька әверелдерелгән РёРєРµ катлы Р№РѕСЂС‚ тора. Баш күтәрер С…У™Р» СЋРє – гитлерчылар үлем укларын берөзлексез сибеп торалар.

Стратегик яктан гаять әһәмиятле әлеге йортны кичекмәстән алу өчен ашыгыч рәвештә штурм отряды оештырылып, аның составына рота парторгы, сержант Рђ. Рџ. Р?саевның автоматчылар отделениесе РґУ™ кертелә.

Ниһаять, штурм! Сугышчылар алга ыргылуга, әлеге йортның подвалындагы пулемёт телгә РєРёР»У™, У©СЃРєРµ каттан РёСЃУ™ автоматлардан ата башлыйлар. Пулемётны СЋРє РёС‚У™СЂРіУ™ җибәрелгән РёРєРµ сугышчының берсе шундук үтерелә, икенчесе авыр яралана. Шулчак парторг Р?саев Р±Сѓ РјУ©Т»РёРј эшкә ТЇР·Рµ алына. Подвалга таба бер-бер артлы гранаталар оча. У?РјРјР° Р?саев ТЇР·Рµ РґУ™ нык кына яралана. Көчле шартлаулардан СЃРѕТЈ фашистлар, кабат аңнарына килеп, тагын пулемёттан ярсып ата башлыйлар. Шулчак РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ Р?саев, актык көчен җыеп, бөтен буена торып баса Т»У™Рј, алга таба ыргылып, РёРјУ™РЅРґУ™Р№ таза РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ белән дошманның СѓС‚ ноктасын томалый…

Штурм отряды, шундук крепость-йортка бәреп кереп, гитлерчыларны тулысынча СЋРє РёС‚У™. Бистәгә СЋР» ачыла… Р СѓСЃ халкының легендар улы Алексей Петрович Р?саевка РёСЃУ™ шушы фидакярлеге өчен 1945 елның 28 апрелендә «Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое» РґРёРіУ™РЅ югары исем бирелә. РђРЅС‹ТЈ батырлыгын мәңгеләштереп, туган авылы Малая (Югары Ослан районы) хәзер Р?саево РґРёРї атала. Казан урамнарының берсе шулай СѓРє парторг Р?саев исемен Р№У©СЂС‚У™.

«Сугыш чоры парторглары» дигән китаптан күренгәнчә, Советлар Союзы Герое исеменә лаек булган парторгларның яртысына бу исем үлгәннән соң бирелә.


* * *

Без СЏСѓ кырында һәлак булган политруклар, парторглар турында сөйләдек. У?РјРјР° алар арасында РјРµТЈ РґУ™ бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ үлем белән РєТЇР·РіУ™-РєТЇР· очрашып та РёСЃУ™РЅ калганнары, дошманны ТЇР· өнендә тар-мар итеп, Берлин урамнары аша җиңүчеләр булып атлаганнары РґР° бар. Мари халкының каһарман улы – Кукмара районының Р?СЃРєРµ Кенә авылында яшәүче РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ капитан Сәет Сәгыйтович Сәгыйтов – У™РЅУ™ шундыйларның берсе. Дәһшәтле сугыш елларында эскадрон комиссары, рота политругы, батарея комиссары, полк партоешмасы секретаре вазифаларын башкарган әлеге РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј ветеран төрле С…У™СЂР±Рё частьлар составында данлы сугышчан СЋР» ТЇС‚У™.

…1945 елның апреле. Фашистларның өнендә һәр йорт, һәр квартал, һәр урам өчен канкойгыч сугышлар бара. Үлем сәгате якынлашканын сизгән гитлерчылар котырынып каршылык күрсәтәләр. Ләкин куркусыз совет сугышчылары, тимер ташкын булып, Рейхстагка һаман якыная баралар. Беренче Белоруссия фронты составындагы 150 нче укчы дивизиянең 674 нче укчы полкы артиллерия батареясы командиры Сәет Сәгыйтов та шулар арасында.

Сәет Сәгыйтович артиллеристлары Одер елгасын беренчеләрдән булып кичеп чыгалар. Шпрее каналы, Мольтке күпере, Моабит төрмәсе, «Гиммлер йорты» өчен барган аяусыз сугышларда да Сәгыйтов бөркетләре тиңдәшсез батырлыклар күрсәтәләр. Дошманның бик күп ут нокталарын, техникасын, җанлы көчләрен юк итәләр. Мәсәлән, Рейхстагны турыдан утка тоту өчен уңайлырак урын эзләп, С. Сәгыйтов батареясы артиллеристлары 76 миллиметрлы пушкаларын «Гиммлер йорты» ның икенче катына сөйрәп менгерәләр. Шуннан, Рейхстагка төбәп, бер-бер артлы туксан ике снаряд җибәрәләр. Бранденбург капкасы ягыннан контратакага күтәрелгән фашистларны утлы табага бастыручылар да сәгыйтовчылар була. (Бу хакта генерал-полковник В. М. Шатиловның «Рейхстаг өстендә байрак» дигән мәгълүм китабында бик тәфсилле язылган. Генералның култамгасы куелган әлеге китапны Сәет ага бүген дә кадерләп саклый.)

Яу кырында күрсәткән батырлыклары өчен капитан Сәет Сәгыйтов Сугышчан Кызыл Байрак, I дәрәҗә һәм II дәрәҗә Ватан сугышы орденнары һәм медальләр белән бүләкләнә.

Сәет Сәгыйтович 9 май көнне совет сугышчыларының Берлинда үткәрелгән парадында да катнаша. Шул тарихи көн истәлеге итеп, ул Рейхстаг диварына «Без монда фашистларны акылга утырту өчен килдек. Капитан Сәгыйтов. Кукмара – Берлин» дип язып куярга да онытмый.

Сәет Сәгыйтов, 1945 елның сентябрь аенда союзниклар (Америка Кушма Штатлары, Англия, Франция) белән берлектә үткәрелгән гаскәрләр парадында да катнашып, Бранденбург капкасы яныннан җиңүчеләрнең берсе булып атлый!..




Р?семнәре кайтты дан булып…


Совет хәрби командованиесенең җитди сугышчан заданиеләрен үз вакытында төгәл үтәгәне өчен Кызыл Байрак һәм Суворов орденнарына, «Орша» дигән почётлы исемгә лаек булган 352 нче укчы дивизия – бихисап батырлар тәрбияләп үстергән дивизия. Аның данлы үткәненә кагылышлы архив документлары белән танышканда каһарман якташларыбызның исемнәрен күп очраттым мин. Һәм алар турында укучыларыбызга да сөйлисем килде. Бәлкем, исемнәре телгә алынган шул батырлар арасында аларның әти-бабалары, кардәш-туганнары да бардыр? Аларны яшь буын да белсен һәм күңел түрендә кадерләп саклап йөртсен иде…

1941 елның декабрендә була Р±Сѓ С…У™Р». РњУ™СЃРєУ™ТЇ янында тар-мар ителгән фашист башкисәрләренең калдыклары, Волоколамск районындагы Лама елгасы буенда яңадан ныгып урнашып, безнең гаскәрләрнең җиңүле С‚У©СЃС‚У™ алга баруларын тоткарларга уйлый. Алар биредә совет сугышчыларына Р±РёРє нык каршылык РєТЇСЂСЃУ™С‚У™Р»У™СЂ. Безнең пехотачылар Т—РёСЂРіУ™ сыенып ятарга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була. У?РЅУ™ шундый ТЇС‚У™ кыен бер мизгелдә өлкән политрук Емельяненко торып баса РґР°: «Ватан-ана өчен – алга! Артта – РњУ™СЃРєУ™ТЇ, безгә чигенергә урын СЋРє!В» – РґРёРї, сугышчыларны хәлиткеч атакага РєТЇС‚У™СЂУ™. РўРёР· арада дошман позицияләрен яулап алалар. Сугышның РёТЈ кызган бер мәлендә Емельяненко йөрәгенә фашист СЏРґСЂУ™СЃРµ тия Т»У™Рј СѓР» һәлак була. Бу кыю командирны РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ Мөхәммәтов алыштыра. «Өлкән политрукның үлеме өчен фашист илбасарлардан аяусыз ТЇС‡ алыйк!В» РґРё СѓР» Т»У™Рј дошман өстенә ташлана. РђРЅС‹ТЈ үрнәгенә башка сугышчылар РёСЏСЂУ™. Нәтиҗәдә дошман Р±Сѓ районда тулысынча тар-мар ителә…

Кем СѓР» РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ Мөхәммәтов? Кайсы яктан? У?РЅУ™ шул сорау РјРёТЈР° Т»РёС‡ С‚У™ тынгылык Р±РёСЂРјУ™РґРµ. РђСЂС…РёРІ материаллары арасында озаклап казыну нәтиҗәсендә әлеге РґРёРІРёР·РёСЏ сугышчылары арасыннан заманында РєРѕРјСЃРѕРјРѕР» сафларында С‚У™СЂР±РёСЏР»У™РЅРіУ™РЅ, Р’РљРџ(Р±) члены булган РёРєРµ Мөхәммәтовны СЌР·Р»У™Рї таптым. Алар икесе РґУ™ Актаныш районыннан. 1901 елда Такталачык авылында туган, сугышка кадәр колхоз СЂУ™РёСЃРµ булып эшләгән Т—РёРґРµ бала атасы (хатыны – Разия Мөхәммәтова) Долмаган Мөхәммәтов 1941 елның 27 августында Актаныш район С…У™СЂР±Рё комиссариаты аша фронтка ТЇР·Рµ теләп киткән РёРєУ™РЅ. РЁСѓР» СѓРє елның 26 декабрендә авыр сугышлар вакытында яраланган…

Мөхәммәтовларның икенчесе – РЁУ™Р№РјУ™СЂРґУ™РЅ РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ улы РёСЃУ™ 1903 елда Р?СЃРєРµ Богады авылында туган, сугышка кадәр авыл Советы башкарма комитеты СЂУ™РёСЃРµ булып эшләгән, хатыны Сәгыйдә белән РґТЇСЂС‚ бала С‚У™СЂР±РёСЏР»У™Рї үстергән. 1941 елның 23 августында СѓР» РґР° Актаныш район С…У™СЂР±Рё комиссариаты аша ТЇР·Рµ теләп фронтка киткән. РђСЂС…РёРІ документларында аның РґР° 1941 елда яралануы турында мәгълүматлар бар.

Югарыда телгә алынган эпизодта кайсы Мөхәммәтов турында СЃТЇР· бара – монысы әле хәзергә ачык түгел. У?РјРјР° кайсысы гына булмасын, аларның Т»У™СЂ икесен РґУ™ чын каһарманнар РґРёРї атыйсы килә…

Өлкән сержант Р—РёРЅРЅУ™С‚ Хәмидуллин белән ефрейтор РђСЂС…РёРї Макаров турындагы документлар РґР° игътибарга лаек. Бу РёРєРµ каһарманның үлемсез батырлыгы турында 352 нче укчы РґРёРІРёР·РёСЏРЅРµТЈ «Вперёд, РЅР° запад!В» газетасында (1943, 18 сентябрь) күләмле СЏР·РјР° бирелгән. Аннан күренгәнчә, танкка каршы ата торган мылтыклар белән коралланган Т»У™Рј фашистларның байтак техникасын, җанлы көчләрен СЋРє иткән әлеге гаярь сугышчылар ТЇР·Р»У™СЂРµ Р±РёР»У™РіУ™РЅ биеклектән СЃРѕТЈРіС‹ минуткача китмиләр. Патроннары беткәч, кулларына гранаталарын алалар. Р?РЅРґРµ ахырда яраланып, үзләрен фашистлар төрле яктан чолгап алгач, СЃРѕТЈРіС‹ гранаталарын аяк астында шартлаталар. Көчле шартлау байтак дошман солдатын Т»У™Рј офицерын РґР° теге РґУ©РЅСЊСЏРіР° озата…

Татар егете Р—РёРЅРЅУ™С‚ Хәмидуллин белән СЂСѓСЃ егете РђСЂС…РёРї Макаровның эчкерсез дуслыгын, тиңдәшсез батырлыгын газета Р±РёРє РєТЇРїР»У™СЂ өчен ТЇСЂРЅУ™Рє итеп РєСѓСЏ, дошманга каршы алар кебек кыю, ТЇР·-үзләрен аямыйча көрәшергә чакыра. ТєУ™Рј РґРёРІРёР·РёСЏ сугышчылары шулай эшлиләр РґУ™. Бик РєТЇРїР»У™СЂ үзләренең исемнәрен мәңгелек данга РєТЇРјУ™. Шундыйларның берсе – элекке Беренче Май (хәзерге Чирмешән) районындагы Р?СЃРєРµ Котыш авылында туып ТЇСЃРєУ™РЅ өлкән сержант Андрей Свежухин. РђРЅС‹ТЈ турында 1943 елгы «Правда» газетасының 14 октябрь санында күләмле материал урнаштырылган.

Нинди батырлыклары белән ил күләмендә танылган соң әлеге кече командир? Бу сорауга җавапның бер өлешен без газета язмаларыннан, икенче өлешен дивизиянең сугышчан хәрәкәтләре журналыннан, тарихи формулярдан, политдонесениеләрдән таптык.

…Сугышка кадәр Ленин исемендәге колхозның оста тимерчесе була Андрей Прокопьевич. «Тимердән С‡У™С‡У™РєР»У™СЂ ясый белә РёРґРµ!В» – РґРёР»У™СЂ аның турында. ТєУ™Рј менә шул кече күңелле, алтын куллы Рђ. Свежухин, ТЇР· теләге белән фронтка китеп, РёТЈ булдыклы сугышчыларның берсе булып таныла. Андрей, фашист минасына эләгеп, авыр Т—У™СЂУ™С…У™С‚ ала. У?РјРјР° СѓР» госпитальдә озак юанмый, бераздан ТЇР· частена әйләнеп кайта. РўРёР·РґУ™РЅ өлкән сержант Свежухинны санитар итеп билгелиләр. Кыю егет СЏСѓ кырыннан 113 яралы солдатны Т»У™Рј офицерны алып чыга. Секунд саен фашист СЏРґСЂУ™Р»У™СЂРµ сызгырып, миналар, снарядлар ярылып торган сугыш мәйданында эшли СѓР» үзенең көндәлек батырлыгын. 113 кеше – 113 батырлык РґРёРіУ™РЅ сүз…

114 нче батырлыгы да бар Свежухинның. Соңгы батырлыгы. Аны үлемсез иткән батырлыгы… Хәлиткеч һөҗүм вакытында командирлары сафтан чыккач, аның урынына өлкән сержант Свежухин баса һәм сугышчыларны ярсулы атакага күтәрә. Аның «Алга, бары тик алга!» дигән көчле тавышы, мәһабәт гәүдәсе безнең солдатларда җиңүгә зур омтылыш, олы ышаныч уята. Алар дошман позицияләренә давылдай бәреп керәләр һәм аның күпсанлы җанлы көчен, байтак техникасын юк итәләр. Шул бәрелеш вакытында сержант Андрей Свежухин батырларча һәлак була…

Каһарман якташыбыз күрсәткән батырлыклары өчен Сугышчан Кызыл Байрак ордены белән бүләкләнә. Аның турында дивизия газетасы берничә мәртәбә махсус сәхифәләр бирә. Шундый сәхифәләрнең берсендә А. Свежухинның туган ягында 1943 елның 27 августында булып үткән митингтан күләмле репортаж урнаштырылган. Андрей Прокопьевичның авылдашлары колхоз рәисе Палаткин, башлангыч партоешма секретаре Бабушкин, авыл Советы рәисе Мушкин, колхозчылардан Асанкин, Галкин, Климина, Тунтайкина, Задавина һ. б., митингта бер-бер артлы чыгыш ясап, дошманны тизрәк җиңү өчен тылда тагын да тырышыбрак, өчләтә энергия белән эшләргә тантаналы төстә ант итәләр. Алар бердәм рәвештә кабул иткән резолюциядә түбәндәге юллар бар:

– дәүләткә икмәк тапшыру заданиесен срогыннан элек үтәргә;

– сугышчылар өчен җылы киемнәр әзерләп, аларны 10 сентябрьгә кадәр фронтка озатуны тәэмин итәргә;

– колхоздашыбыз А. Свежухин отделениесе сугышчылары өчен 15 сентябрьгә чаклы махсус посылка әзерләргә;

– каһарман якташыбызның гаиләсе турында даими кайгыртучанлык күрсәтергә…

Һәм шунда ук Ленин исемендәге колхоз идарәсе белән Котыш авыл Советы башкарма комитетының киңәйтелгән утырышында кабул ителгән карарның күчермәсе бирелә. Анда катнашучылар А. Свежухин гаиләсе өчен 1943 елның 1 ноябренә кадәр яңа йорт төзү, аларга 3 центнер икмәк, 380 килограмм яшелчә (помидор, кыяр, кишер, чөгендер, суган һәм бәрәңге), җитәрлек күләмдә ягулык һәм мал-туарлары өчен азык бирү турында эшлекле тәкъдимнәр белән чыгалар. Шунда ук Андрей Прокопьевичның данлы исемен ул яшәгән урамга бирү турында карар кабул ителә.

«Фидакярлек елъязмасы» белән танышканда (архив документларын Т»У™Рј сугыш чоры газеталары тегелмәләрен хаклы рәвештә шулай РґРёРї атыйсым РєРёР»У™. – РЁ. Рњ.), тагын РєТЇРї кенә билгесез батырлыклар турында сөйләүче язмаларга тап булдым. Р—СѓСЂ каһарманлык күрсәтүчеләр арасында 1162 нче укчы полк партбюросы секретаре – күренекле шагыйрь политрук РќСѓСЂ Баян, миномёт батареясы командиры лейтенант У?РЅРІУ™СЂ Р?шманов, автоматчылар ротасы командиры урынбасары старшина Мансур Габдрахманов, С‚У™РІУ™РєРєУ™Р» артиллерист-старшина Сәетнур Латыйпов, кыю разведчик Мәлих Галиев, күзәтүче РђР±РґСѓР» Гарифуллин, пулемётчы Кадыйр У?Р±ТЇР·У™СЂРѕРІ, сапёр Хәбибрахман У?үхәдиев, элемтәче У?шрәф У?РіСЉР»У™РјРѕРІ, шофёр Р РёР·Р° Гайнетдинов, старшина-санинструктор Валентина Михайлова Т». Р±. бар.

Бер 352 нче укчы дивизия солдатлары һәм офицерлары арасында гына түгел, без архивта сугышчан юлларын өйрәнгән башка хәрби частьлар арасында да бихисап андыйлар. Алар – Җиңү таңын якынайтучылар!

У?Р№Рµ, безнең Татарстан уллары Т»У™Рј кызлары СЏСѓ кырында беркайчан РґР° сынатмаганнар, үзләрен шундый батыр йөрәкле итеп С‚У™СЂР±РёСЏР»У™РіУ™РЅ республикабызны сугышларда фидакярлек кылып, каһарманлык күрсәтеп данлаганнар…




Утта чыныккан дуслык


Республикабызның Кукмара төбәгендә туып үскән данлыклы якташлар эзеннән йөргәндә, Түбән Өскебаш авылы үзәк урамындагы йортларның тәрәзә йөзлекләренә игътибар иттем. Бигрәк матурлап, чәчәкләп-чуклап, нечкә зәвык белән эшләнгәннәр алар. Өйләргә генә түгел, авыл урамына да ямь-нур өстәп торалар.

– Кайсы останың эше бу? – дигән соравыма каршы:

– Үзебезнең Кашаф абый Зәйниевнең куллары алтын Р±РёС‚ – белмәгән эше СЋРє! – РґРёРї җавап Р±РёСЂРґРµ биредәге хуҗалык җитәкчеләренең берсе Нариман Фатыйхов эчке бер горурлык С…РёСЃРµ белән. – Колхозлашу хәрәкәтендә актив катнашкан кеше, партия Т»У™Рј мәгариф ветераны. Р?РЅРґРµ РєТЇРїС‚У™РЅРЅУ™РЅ лаеклы ялда булса РґР°, У©Р№РґУ™ тик ятуны Т»РёС‡ С‚У™ сөйми… Кыскасы, гомере Р±СѓРµ тынгысызлык юлдаш Р°ТЈР°!

Шул сөйләшүдән соң әлеге хөрмәтле ветеран белән якыннанрак танышу теләге туды да инде. Гаять кызыклы язмыш кешесе булып чыкты ул…


* * *

…Бүләк итеп бирелгән транзистордан йорт эченә тирән сагыну, сагыш хисләре белән өртелгән җыр агыла:

…Таралыштык илнең кырларына,
Очрашырбыз микән без тагын?
Сагынам сезне, җиңү юлларыннан
Бергә үткән солдат дусларым!

Аны зур игътибар белән тыңлап, күзләрен дымландырып утырган Кашаф абый түзмәде, әйтеп куйды:

– Бигрәк йөрәкләргә үткәзеп җырлый шушы җырчы! Фронт хатирәләрен искә төшереп, тәмам күңелне айкады! Мин дә өзелеп сагынам яудаш дусларымны, бигрәк тә ленинградлы Павловны!

Р?СЂРµ белән РґРёСЃС‚У™Р»У™СЂС‡У™ еллар дәвамында олы тормыш сукмагыннан РґСѓСЃ-тату атлаучы Асылбикә апа РґР°, РјРёС‡ каршында аш-СЃСѓ әзерләп Р№У©СЂРіУ™РЅ җиреннән туктап, СЃТЇР·РіУ™ кушылды:

– Хәтереңдәме, әтисе, Павловны син 1943 елның гыйнвар башында безгә алып кайткан идең. Һай, бу гомер дигәнең, шул вакытлардан бирле инде күпме кышлар үткән, күпме язлар килгән!..






Сугыш һәм хезмәт батыры Кашафетдин Зәйниев



Хәтерендә, бик хәтерендә ул чор Кашаф абыйның. Заманында Ленинград эшчесе булган политрук Павлов белән политрук Зәйниев, авыр яраланып, Чиләбе шәһәрендәге госпитальдә ятканда танышканнар иде. Койкалары да янәшә торганлыктан, бик тиз уртак тел таптылар алар. Комсостав өчен билгеләнгән унике кешелек палатада ятучылар арасында иң авыр яралысы К. Зәйниев булганлыктан (сугышчыларны атакага күтәргәндә фашист ядрәләре Кашаф абыйның юан һәм нечкә эчәкләрен җиде җирдән тишкән, терсәген дә авыр яралаган иде), аның турында кайгыртуны өлкәнрәк яшьтәге Павлов бик теләп үз өстенә алды. Немец снаряды кыйпылчыгы бөерен нык кына зарарласа да, әлеге сержант күңел төшенкелегенә бирелмәде, һәрчак терелүгә өмет белән яшәде, палатадагы микроклиматка да сизелерлек уңай йогынты ясады. Кашаф Зәйнетдин улы торып йөри алмаганлыктан, Александр Александрович аңа һәртөрле ризыкны үзе ташып ашатты, эчертте. Мәһабәт таза гәүдәле рус Павлов белән җыйнак, чандыр буйлы татар Зәйниев арасындагы эчкерсез дуслык күпләрдә тирән соклану хисе уятты. Палата врачы Анна Васильевна да еш кына, аларга карап:

– Сез бигрәк бертуганнар кебек инде! – дия торган иде. – Шәт, болай булса, госпитальдән терелеп чыккач та бер-берегездән аерыла алмассыз әле!

Дөрес сиземләгән икән доктор. 1942 елның соңгы өч аен госпитальдә бергә уздырган якын дуслар, медицина комиссиясе тарафыннан хәрби хезмәткә яраксыз дип табылгач, ныклы бер карарга килеп, Кашаф абыйның туган ягына – Кукмарага юл тоттылар.

– Ленинград әле дошман камалышында, туры безгә – Татарстанга кайтабыз! – диде К. Зәйниев, дустына икеләнеп торырга урын калдырмыйча. – Аннары бит врачлар сиңа «яңа сауган сөт эчеп дәваланырга кирәк» дигән киңәш тә бирделәр. Сыерыбыз бар, туган ягыбызның һавасы да бик шәп – сулап туймаслык!

Кайтасыларын алдан ук хәбәр иткәнлектән, аларны Кашаф абыйның энесе Гыйлемхан тимер юл станциясендә җигүле ат белән көтеп тора иде инде. Ул култык таяклы ике фронтовикны, сабый балалардай кадерләп, толыпларга төреп, хуш исле печән җәелгән чанага утыртты да атын авыл юлына таба борды…


* * *

Түбән Өскебашка якынайган саен, Кашаф абыйның йөрәге читлегеннән чыгардай булып, ярсып тибәргә тотынды. Күңелгә бик якын, кадерле шул туып үскән яклар! Сагынылган! Бу кырлар, бу үзәннәр аның яшьлек эзләрен үзләрендә саклый. Кашаф, чананың кышкы юлда дәртле көй чыгарып чыжылдавын тыңлый-тыңлый, үзе дә сизмәстән, хатирәләргә бирелде.

…Авылның РёТЈ беренче комсомолецларыннан РёРґРµ СѓР». Партячейка секретаре РЁУ™СЂРёРї Вәлиевнең СѓТЈ кулы саналган Кашаф авылда сыйнфый дошманга, наданлыкка каршы оештырылган көрәштә башлап йөрүчеләрнең берсе РёРґРµ. Ялкынлы агитатор буларак, колхозлашу хәрәкәтендә РґУ™ Р±РёРє актив катнашты егет. РўСѓСЂС‹ сүзле, батыр йөрәкле комсомолецка төрлесен күрергә туры килде СѓР» С…У™С‚У™СЂ заманнарда. Кулак калдыклары тарафыннан янау-өркетүләр РґУ™ еш булды. Бакудан килгән татар эшчесе – егермебишмеңче Нургали Садыйков белән Ятмас Дусай авылында РєТЇРјУ™Рє хуҗалык оештырганда, РјУ™СЃУ™Р»У™РЅ, кулаклар коткысына бирелгән кайбер адәмнәр аларны чак кына үтереп ташламадылар. У?РјРјР°, Р°ТЈР° карап, алларына куйган РёР·РіРµ максатларыннан чигенмәде алар.

Тора-бара Кашаф, Мамадыш педучилищесын, аннары пединститутны тәмамлап, Ятмас Дусай, Березняк, Төркәш, Түбән Арбаш, Алгай мәктәпләрендә укытты, директор вазифасын башкарды. Тәкәнеш районы мәгариф бүлегендә инспектор һәм мөдир булып та эшләде. Тапшырылган һәр эшне җиренә җиткереп башкаруын, инициативалы, эзләнүчән, принципиаль булуын күреп, аны 1939 елда ВКП(б) сафларына әгъза итеп кабул иттеләр. Күрсәтелгән олы ышанычка тагын да тырышыбрак эшләү белән җавап бирде коммунист Зәйниев.

Бөек Ватан сугышы башлангач, Кашаф Зәйнетдин улы, хатынын, дүрт баласын калдырып, Ватан-ана язмышы хәл ителгән яу кырына китеп барды. Политруклар әзерләү курсларын тәмамлаганнан соң, Кашафны башка иптәшләре белән берлектә ут эченә – Урта Дон фронтына озаттылар. 849 нчы укчы полк составында К. Зәйниев разведка начальнигы һәм политрук вазифаларын башкарды. Дошманга каршы көне-төне алып барган хәлиткеч көрәшләрдә үзен гайрәтле, тәвәккәл командир итеп танытты. Эчкерсезлеге, якты күңелле булганлыгы, башкалар турында аталарча кайгырта белгәнлеге өчен солдатлар да яратты үзен. Авыр яраланганнан соң, госпитальгә озатылыр алдыннан аңа әйткән сүзләре һаман колак төбендә чыңлап тора әле: «Тизрәк терелеп, туп-туры үзебезнең частька әйләнеп кайтыгыз, иптәш политрук! Без сезне сагынып көтеп торырбыз!»

Тик хезмәттәшләрен яңадан күрергә насыйп булмаган икән Кашаф Зәйнетдин улына. Хәзер ул менә, яраларын яхшылап дәвалау өчен, палатадаш дусты белән туган ягына кайтып бара…


* * *

…Өйдәгеләр дә, авылдашлары да батыр фронтовикларны бик җылы каршыладылар. Александр Александровичны беренче күрүдә үк яраттылар. Өйләре кысанрак булса да, күңелләре киң иде Зәйниевләрнең – Павловка урынны түрдән бирделәр. Шулай итеп, әлеге дус-тату гаиләдә тулы хокуклы җиденче кеше булып китте ул.

Гаиләдәгеләр Александр Александровичны хәзинәдә бары белән сыйларга, һәрчак күңелен күрергә омтылдылар. Рәхәтләнеп свежий ит ашасын дип, симертелгән бозау да суйдылар, яңа сауган сөттән дә өзмәделәр үзен. Нәтиҗәдә күзгә күренеп тернәкләнде Павлов.

Бераздан ул, көченнән-сәләтеннән килгәнчә, колхоз эшендә дә катнаша башлады. Хуҗалык атлары өчен камыт-ыңгырчаклар ясауда аеруча осталык-өлгерлек күрсәтте Александр Александрович…

Ленинград дошман камалышыннан азат ителгәч, туып ТЇСЃРєУ™РЅ шәһәрен ешрак телгә ала башлады сержант. У?ти-бабалары гомер кичергән, яшьлеге үткән шул тарихи С€У™Т»У™СЂРЅРµ өзелеп сагынганлыгы сизелеп тора РёРґРµ аның. Сандугачлы, ямьле май айларына аяк баскач, Александр Александрович С‚ТЇР·РјУ™РґРµ, Ленинградка кайту турында СЃТЇР· кузгатты.

– Сездән РєТЇСЂРіУ™РЅ изгелек-яхшылыкны, Коля, гомерем Р±СѓРµ онытасым СЋРє – РёСЃУ™РЅ-сау булсам, РјРёРЅ Р±Сѓ хакта балаларымның балаларына РґР° әйтеп калдырырмын әле, – РґРёРґРµ СѓР», Кашаф абыйның какча иңнәренә РєУ©СЂУ™РєС‚У™Р№ РґУ™ТЇ кулларын салып. – Р?РЅРґРµ РјРёТЈР° РґР° юлга кузгалырга Р±РёРє вакыт, дускай! Бәлкем, туганнарым исәндер, аларны СЌР·Р»У™Рї табу чарасын күрергә РєРёСЂУ™Рє!

Дустының байтактан инде ныклы карарга килгәнен яхшы белгән Кашаф Зәйнетдин улы аның теләгенә каршы килмәде. Хөрмәтләп юлга озату чарасын күрде. Туганнарча кочаклашып, күзләрендә энҗедәй яшь бөртекләрен мөлдерәтеп аерылыштылар алар. Бер-берсенә хатлар язышып, Җиңү таңы атканнан соң кунакка чакырышып торырга да вәгъдәләр бирештеләр…


* * *

Р?РЅРґРµ СѓР» вакыттан СЃРѕТЈ РґРёСЃС‚У™Р»У™СЂС‡У™ еллар үтте. РўРёРє нигәдер Павловтан хатлар килмәде. Адресын белмәгәнлектән, Кашаф абый ТЇР·Рµ РґУ™ аның белән элемтәгә керә алмады. В«Р?СЃУ™РЅРјРµ РёРєУ™РЅ Александр Александрович?В» Хәзер РґУ™ шул хакта еш уйлана өлкән Зәйниев. Р?ркенләп очрашып, сугыштан СЃРѕТЈ булган яңалыклар турында рәхәтләнеп СЃУ©Р№Р»У™С€У™СЃРµ РёРґРµ Александр Александрович белән.

Кашаф абыйның РґР° Р№У©Р·Рµ кызарырлык түгел сугышчан дусты каршында. Госпитальдән кайтуга, СѓР» У©Р№РґУ™ озаклап юанып ятмады, култык таякларына таянып булса РґР°, Красная Гора авылы мәктәбендә военрук булып эшли башлады. Бераздан үзен шушы авылдагы «Свободный путь» колхозына СЂУ™РёСЃ итеп сайлап куйдылар. Р—СѓСЂ оештыру сәләтенә РёСЏ булган РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ фронтовик Зәйниев әлеге хуҗалыкны тиз арада РёТЈ алдынгылар рәтенә чыгарды. 1944 елда дәүләткә РёТЈ РєТЇРї РёРєРјУ™Рє тапшырган хуҗалык җитәкчесе буларак, Кашаф Зәйнетдин улы Татарстан РђРЎРЎР  Верховный Советы Президиумы Мактау грамотасына лаек булды. У?леге Р·СѓСЂ Р±ТЇР»У™РєРЅРµ Р°ТЈР° Югары Өскебаш авылында үткәрелгән колхоз СЂУ™РёСЃР»У™СЂРµ җыелышында Татарстан РђРЎРЎР  Верховный Советы Президиумы СЂУ™РёСЃРµ Гали Динмөхәммәтов ТЇР·Рµ тапшырды.

– Фронтта дошманны тизрәк җиңү өчен үзегездән зур ярдәм күрсәтәсез, моның өчен чын күңелдән рәхмәт Сезгә! – диде ул, Кашаф Зәйнетдин улының кулларын дустанә кысып.

Сугыштан соң Түбән Өскебаш авыл Советы рәисе, колхоз партоешма секретаре, районның төрле мәктәпләрендә укытучы булып эшләгәндә дә Кашаф Зәйнетдин улы үзенең намуслы исемен һәрвакыт югары йөртте. Хезмәт кенәгәсендәге күпсанлы рәхмәтләр, бүләкләү турындагы язмалар әнә шул хакта сөйли.

Заманында Александр Александрович алдына алып СЃУ©Р№РіУ™РЅ балалар РґР° зурлар РёРЅРґРµ. Аларның һәркайсы тормышта ТЇР· юлларын тапты. Р’РёР» белән Р?лгиз – шахтёрлар, Алсу – бухгалтер, Люция – агроном… Кашаф абый фронттан кайткач туган уллары Наил – республикабызның Урман хуҗалыгы министры урынбасары. Наилә исемле кызлары РёСЃУ™ азык-төлек җитештерү өлкәсендә мактаулы эшче…

У?Р№Рµ, РёР» алдында РґР°, гаиләсе каршында РґР° Р№У©Р·Рµ ак, намусы пакь РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј шәхеснең. Лаеклы ялга чыккач та, СѓР» озак еллар дәвамында колхозның сыйфат РєРѕРјРёСЃСЃРёСЏСЃРµ СЂУ™РёСЃРµ булып эшләде, һәртөрле тәртип Р±РѕР·Сѓ, У™СЂУ™Рј-С€У™СЂУ™Рј РёС‚ТЇ күренешләренә каршы көрәште. Дөреслек, тәртип, муллык сагында намусы-вөҗданы һәрвакыт СѓСЏСѓ аның…


* * *

Кунакчыл хуҗалар белән саубуллашканда, мин тагын авыл йортларын бизәп торган тәрәзә йөзлекләренә күз салдым: оста, бик оста эшләнгән алар! Кешеләрнең күңел тәрәзәләрендә һәрвакыт яктылык булсын өчен фронтта фашизм дигән кара афәткә каршы батырларча көрәшкән, милләтара дуслыкның кадерен белгән, сугыштан соңгы елларда хуҗалыкны аякка бастыру, аң-белем тарату өчен бар көчен, йөрәк җылысын биргән Кашаф абый Зәйниев – чын мәгънәсендә халыкның тирән ихтирамына, кайнар рәхмәтенә лаеклы ветеран!




В«У?РіУ™СЂ кайта алмасам, онытмагыз!..В»

(Яшь язучы РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевнең сугыш чоры көндәлекләре Т»У™Рј фронт хатлары)


Шагыйрь күңеле сизгер барометр кебек Р±РёС‚ СѓР»! Никадәр генә оптимист булса РґР°, Ватан солдаты – талантлы яшь язучы РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиев С‚У™ сугыш РґРёРіУ™РЅ Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј уты эченнән РёСЃУ™РЅ-сау чыгачагына Р±РёРє ТЇРє ышанып җитмәгәндер. Бигрәк С‚У™ РєТЇР· алдында якын дуслары-көрәштәшләре дошман ядрәләреннән, снаряд-РјРёРЅР° кыйпылчыкларыннан кырылып торганда.

«…Кичә көне буе снаряд, миналар астында чокырларда яттык. Берничә кешене үтерде. Осколкалар белән яраланучылар күп, – дип яза ул 1943 елның августында әнисе Өммегөлсем Кулиевага җибәргән иң соңгы хатларының берсендә. – Мөгаен, бүген кич без дә сугышка керербез… Шулай, әнкәй, язганын күрербез… Менә акрын гына кояш бата… Ул җылы кояш минем өчен яңадан иртәгә чыгармы? Белмим. Вакыт таба алсам, иртәгә сугыштан алган тәэсирләрем турында язармын…»

27 августта язылган ошбу хатның газизләренә ахыргы хәбәре-сәламе булырын, мөгаен, Мөхәммәт үзе дә сизенгәндер. 28 августта инде ул – тынгысыз-ярсу йөрәгендә фашистларга каршы чиксез нәфрәт, якыннарына карата тиңсез мәхәббәт ялкыннары дөрләгән автоматчы егет – Калинин фронтындагы 83 нче укчы корпусның 124 нче бригадасы сугышчылары белән бергәләп Смоленск өлкәсенең Мышково авылы янында дошманга каршы хәлиткеч һөҗүмгә күтәрелә. Һәм шунда, яу кырында, егерме өч яшьлек шагыйрь егет үлемсезлеккә атлый. Күкрәге белән каплап, рота командирын дошман ядрәләреннән саклап кала ул. Яшендәй якты-кыска гомеренең соңгы минутларында да үзе турында түгел, өлкән иптәше турында кайгырта Мөхәммәт…


* * *

Хәзер РёСЃУ™ әлеге каһарман Т»У™Рј аның әти-У™РЅРёСЃРµ, нәсел-РЅУ™СЃУ™Р±Рµ белән якыннанрак танышып үтик. РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ батырның бертуганнары: энесе – техник С„У™РЅРЅУ™СЂ докторы, профессор Р?льяс У™С„У™РЅРґРµ У?хмәтгалиев (1927–1993) Т»У™Рј сеңлесе – озак еллар дәвамында Татарстан китап нәшриятында редактор булып эшләгән, республикабызның Журналистлар берлеге әгъзасы РњУ™СЂСЊСЏРј ханым У?хмәтгалиева хатирәләрендә аларның һәркайсы ачык чагылыш тапкан: В«У?тиебез – Р?Р±СЂР°Т»РёРј Җиһангәрәй улы У?хмәтгалиев (1888–1932), Р±РёРє яшьли ятим калып, СѓРЅРёРєРµ яшеннән байларга хезмәтче булып ялланган. Т®С‚У™ тырышлыгы, булдыклылыгы, җитезлеге, тапкырлыгы нәтиҗәсендә СѓР» приказчик дәрәҗәсенә күтәрелә, РЇТЈР° Р±РёСЃС‚У™РґУ™ шаулап торган алма бакчасы уртасында ТЇР· йортын булдыра, РёРєРµ сыер асрый. У?РјРјР° бәхетле тормышлары 1932 елда җимерелә. У?тиебез, бер атна урын өстендә ятып, кырык РґТЇСЂС‚ яшендә ТЇРїРєУ™ шешеннән вафат була. Утыз сигез яшенә РґУ™ җитмәгән әниебез – Өммегөлсем Габделвахит кызы Кулиева (1895–1984) – У©С‡ бала, РєРёСЏТЇРіУ™ чыкмаган Р—У™Р№РЅУ™Рї исемле бертуган сеңлесе белән язмыш кочагында кала. Җитмәсә, әтисе РґУ™ СЋРє Р±РёС‚ янәшәсендә – утлар-сулар кичкән, заманында Р?шморатов РґРёРіУ™РЅ байларда приказчик булып эшләгән Габделвахит Йосыф улы РґР° 1934 елда СѓРє РёРЅРґРµ РіТЇСЂ РёСЏСЃРµ була… Шуннан СЃРѕТЈ әниебез, тормышның очын очка ялгау өчен, тегү фабрикасына эшкә урнаша. РўРѕСЂР°-бара абыебыз РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ С‚У™ аның РєСѓР» астына керә башлый. Укулар тәмамланып, Т—У™Р№РіРµ каникулга туктау белән, күрше-тирәдә яшәүчеләрнең утыннарын кисеп-ярып, өеп РєСѓСЋ РґРёСЃРµТЈРјРµ, баржадан Р№У©Рє бушатырга Бакалтайга Р№У©СЂТЇ РґРёСЃРµТЈРјРµ, У©Р№ эшләрендә булышу РґРёСЃРµТЈРјРµ – һәммәсен РґУ™ ялт иттереп РєСѓСЏСЂ РёРґРµ РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ абыебыз. Без яшьрәкләр РёСЃУ™ һәрвакыт аның кебек булырга тырыша идек.






Яшь язучы РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиев (уңнан сулга) каләмдәш дуслары Гарәфи РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ, Җәвад Тәрҗеманов белән. Казан, 1938



У?ниебезнең бертуган абыйсы – күренекле журналист, җырчы Т»У™Рј җәмәгать эшлеклесе Р?Р±СЂР°Т»РёРј Кулиев (1885–1937) Т»У™Рј аның улы – танылган инженер, Казан Т»У™Рј Уфа радиолары эшчәнлегенә нигез салучы, радио буенча татар телендә чыккан беренче китапның авторы Салих Кулиев (1908–1939), – кулга алынып, «халык дошманы» буларак, атылганчы, безнең гаиләгә хәйран СЏСЂРґУ™Рј итеп тордылар. Алар «таш капчык» РєР° озатылгач та, У™РЅРёРЅРµТЈ әнисен – Латыйфа абыстайны – тизрәк үзебезгә алу хәстәрен күрдек. У?биебез газиз балаларының 1957 елда тулысынча аклануларын, РЅРё кызганыч, ишетә-РєТЇСЂУ™ алмады – 1942 елның 1 маенда вафат булды…

Горурланып У™Р№С‚У™ алабыз: Р?Р±СЂР°Т»РёРј Т»У™Рј Салих Кулиевлар – Татарстан тарихында гына түгел, әлбәттә РёРЅРґРµ, абыебызның үсүендә-формалашуында якты СЌР· калдырган затлы шәхесләрдән иде…

Мөхәммәт абыебыз дигәннән, ул 1920 елның 20 гыйнварында Яңа бистәдә дөньяга килгән. Туу турындагы таныклыгына, ни сәбәптәндер, туган көне «21 февраль» дип язып куйганнар…

Яңа бистәдәге 13 нче татар урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, абыебыз 1938–1941 елларда Казан дәүләт педагогия институтының биология факультетында белем алды. Бөек Ватан сугышы башлангач, студент иптәшләре белән бергә Кайбыч районында окоплар, танкка каршы траншеялар казуда катнашты. Аннары Ленинградтан Казанга күчеп килгән хәрби заводларның берсендә эшли башлады…

Абыебызны сугышка 1942 елның 22 маенда – Калинин исемендәге шул заводта эшләгән җиреннән алдылар. РђРЅС‹ фронтка озату берничә РєУ©РЅРіУ™ сузылды. Казан вокзалы каршындагы бакча кырыенда РєУ©РЅРЅУ™СЂ Р±СѓРµ поезд РєУ©С‚ТЇ. РђСЂРјРёСЏРіУ™ алынган егетләр, РёСЂР»У™СЂ, озатучылар барысы бергә әле. Гармуннар… Р™У©СЂУ™Рє өзгеч җырлар… У?йтеп каласы СЃТЇР·Р»У™СЂ, РёСЃС‚У™ калдырырлык итеп карашулар… Команда биреп, берәүләрне, тезеп, барлап, вокзал эченә алып кереп РєРёС‚У™Р»У™СЂ. Озатучылар РєРѕР№РјР° янында өзелеп-өелеп кала – перронга керергә СЂУ©С…СЃУ™С‚ СЋРє. РљРёС‚У™Р»У™СЂ, яңалары РєРёР»У™. Халык бетми, мәйдан гөрли, җырлый, елый… Көнозын торгач, РёСЂС‚У™РіУ™ РґРёРї, абыйларны РєРёСЂРµ кайтардылар. Тагын бер С‚У©РЅ ТЇР· өебездә бергә РєСѓРЅСѓ шатлыгы…

Ниһаять, абыебызны армиягә озатып җибәрдек. Шул ук көнне аннан хәбәр дә килеп иреште. Дөресрәге, блокнот битенә ашыгып кына язылган ул хат-записканы бер узгынчы өебезгә кертеп чыккан иде…

Шуннан соң да абыебыздан хат-хәбәрләр өзлексез килеп торды – бигрәк тә тынгысыз, кайгыртучан изге җан иде шул ул – кадерле, үтә якын кешебез! Хәтта кыска-кыска җөмләләреннән дә безне ничек кенә булса да борчымаска тырышу, тынычландыруга көчле омтылыш, күңел җылысы бөркелеп тора иде аның…

1943 елның август азагында дошман ядрәсеннән гомере киселгәнчегә хәтле Мөхәммәт абыебызның рухы, җаны гел безнең белән бергә булды. Хәер, хәзер дә ул безнең арада! Мөхәммәт абыебызның көндәлекләрен, сугыштан язган хатларын, шигырьләрен укып, фоторәсемнәренә карап, без аны һәр көнне күңелләребездә яңартабыз…

Абыебыз бик матур – бөдрә чәчле, уйчан кара күзле, таза-төз гәүдәле чын егет иде. Тавышы бик моңлы булып, җырларга да, биергә дә бик яратты. Өстәвенә үткен телле, тапкыр сүзле дә иде ул…

Беренче әдәби язмаларыннан күренгәнчә, абыебыз иҗат эше белән 1934 елдан шөгыльләнә башлый. Беренче шигырьләре 1935 елда «Мехчы», «Яшь ленинчы» (хәзерге «Сабантуй») газеталарында, «Пионер каләме» (хәзерге «Ялкын») журналы битләрендә дөнья күрә, соңга таба «Шат балалык», «Алмаш», «Очкыннар», «Беренче көн» кебек күмәк җыентыкларда һәм альманахларда басылып чыга. Аның шигырьләре, эчтәлек ягыннан бәхетле балачак, яшьлек ялкыны, илне саклау, котыпны җиңү кебек, шул чор поэзиясе өчен характерлы темаларны яктырта. Мөхәммәт абыебызның шагыйрьлек сәләте бигрәк тә кече һәм урта яшьтәге балалар өчен язган шигырьләрендә («Ата һәм бала», «Балык тотканда», «Бишек җыры», «Үгез», «Сеңлем бәхете» һ. б.) ачык күренә.

1941 елда Мөхәммәт абыебыз үзенең шигырьләре тупланган беренче җыентыгын басмага әзерләгән иде, әмма сугыш башлану сәбәпле, әлеге китап чыкмый калды…

Шулай да, Җиңү таңы атканнан соң, без аның бу изге хыялын якын дуслары ярдәмендә уңышлы төстә тормышка ашырдык…»


* * *

РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевнең сугыш чоры көндәлекләрендә Т»У™Рј фронттан язган кайбер хатларында – яшь язучының СѓР№-кичерешләре, шул дәһшәтле чорга карата ТЇР· мөнәсәбәте-фикерләре…

У?леге язмаларны тәртипкә салып матбугат өчен әзерләүдә РњУ™СЂСЊСЏРј ханым белән Р?льяс У™С„У™РЅРґРµ У?хмәтгалиевләрнең булышлыгы зурдан булды. Хатлардагы, көндәлекләрдәге РёСЃРєУ™СЂРјУ™Р»У™СЂ РёСЃУ™ Р?. У?хмәтгалиев (Р?. У?.) тарафыннан бирелде.




Хатлардан, көндәлекләрдән өзекләр


14 июнь, 1942 ел.

Сөекле әнием, туганнарым! Сезгә ерактагы туганыгыздан кайнар сәлам! Үзебез әле дә карантинда ятабыз. Колхоз эшенә алып баралар.

Безне бүген озатачаклар. Кая – билгесез. Урнашкач язармын. Р?РЅРґРµ ай булып РєРёР»У™, урнашмагач, сездән С…У™Р±У™СЂ алып булмый. Сагындырдыгыз. Адресымны алгач та, Р±РёРє озын итеп русча хат языгыз, алай тиз Р№У©СЂРё, ди…



16 июнь, 1942 ел.

…Улыгыз РјСѓРЅРґРёСЂ РєРёРґРµ, аякта – ботинка, обмоткалар, өстемдә – гимнастёрка, чалбар, башымда – кызыл әйләнмәле фуражка. Чын пехота! Хәзер Алтайда, Бийск шәһәрендә, лагерьда. Биредә У©С‡ ай булачакбыз, кече комсостав (сержант, старшина) әзерлиләр. Мансур Т–У™Р»У™Р№ РґУ™ минем белән бер ротада. РЇТЈР° Р±РёСЃС‚У™ егете Р?льяс РњУ™РіСЉСЃСѓРјРѕРІ та безнең белән. У?С…РјУ™С‚ Моратов пулемёт ротасында. Ашау – туярлык, землянкаларда урнаштык. УЁР№РґУ™РЅ чыгып киткәннән бирле беренче тапкыр, салам тутырылган булса РґР°, матраста, башны шундый СѓРє мендәргә куеп, одеял ябынып йоклыйбыз. Лагерь – Бий елгасы буенда, нарат урманында. Борчылмагыз, бәлки, У©С‡ ай эчендә сугыш та бетеп РєСѓСЏСЂ әле. Р”У©РЅСЊСЏ күреп, С…У™СЂР±Рё төгәллеккә өйрәнеп кайтырбыз. Бүген адресымны язам РёРЅРґРµ: Рі. Бийск, Рї/СЏ 34/Р’-111. Алуга җавап СЏР·Сѓ – сезнең бурыч. Сагындырдыгыз шулкадәрле.

У?РЅРё, сәламәтлегең ничек, арыйсыңмы? Заводтан расчёт алдыгызмы? РљТЇРїРјРµ тиде? РќРёС‡У™ кило бәрәңгелек? Дусларымны күрсәгез, барысына РґР° сәлам. Адресым билгеле РёРЅРґРµ, язсыннар. Кызлар фронтка китмәделәрме? Ешрак языгыз, Р±ТЇС‚У™РЅ берни РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјРё. Бергәләп төшеп, карточкагызны җибәрегез. Гарәфи, Рифгать, Мәхмүтләрдән[1 - РњУ™РєС‚У™Рї дуслары: Гарәфи РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ – язучы; Рифгать Мөхәммәтҗанов – математик-программист; РњУ™С…РјТЇС‚ Зарипов – галим, физика С„У™РЅРЅУ™СЂРµ докторы, профессор. Бу шәхесләр, 1941 елда гаепләнеп, илленче елларда акландылар (Р?. У?.).] С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ РєРёР»У™РјРµ? У?ти белән У™Р±РёРЅРµТЈ каберлегенә РєУ™Р· җәйдегезме? Хат көтеп, сәлам белән, улыгыз!



13 июль, 1942 ел.

Үткән ялда ант кабул иттек. Хәзер чын сугышчылар инде. Безнең рота икенче тәүлек нарядта. Постта торабыз. Рәхәт инде, ике благодарность алдым. Менә шул. Минем өчен борчылмагыз.



3 август, 1942 ел.

Ерак Алтай тауларыннан сәлам! Утынның кыйммәтлеген ишетеп Р±РёРє борчылдым. Бу кышны РґР° суыкта туңып чыгарсыз РјРёРєУ™РЅ? Ничек кенә булса РґР° рәтләгез. Шәүкәткә, Равилнең әтисе Сәлах абыйга барыгыз. Утын булмаса, ташкүмер миче ясатып, күмер табарга тырышыгыз. РњУ™СЂСЊСЏРј, заводта ашау Р±РёРє начармы, СЌС€ хакы РєТЇРї тияме, азрак чыгып йөргәлисезме? Р?льяс, СЃРёРЅРµТЈ экзаменнар беткәндер РёРЅРґРµ? Билгеләрең ничек?

Стипендия артмадымы? Колхозга җибәрмәделәрме? Бәрәңгеләрне утыйсызмы? Егетләргә сәлам, алардан хат көтәм. Бүген каравылда торабыз.



22 сентябрь, 1942 ел.

Сезгә ерак илләрдән җылы йомшак җилләр аша сагынычлы кайнар сәламнәремне күндереп калам. Үзем исән-сау. Лейтенант булырга укыйбыз. Ашау-эчү әйбәт, кием-салым яхшы, барысы да өр-яңадан. Тик сезне уйлап кына борчылам. Бик күптән хат алганым юк. Казан өстендә немец карчыгалары очмагандыр бит? Казаннан чыгып киткәнгә 4 ай булды бугай (ялгышмасам). Гомер уза бит, нинди үзгәрешләр булып узмады. Хәзер инде отделение командиры булдым…



3 ноябрь, 1942 ел.

Р?сәнмесез, кадерле туганнарым! У?РЅРё, сеңел, энекәш, Р—У™Р№РЅУ™Рї апа, сезгә туганнарча сәлам! Р?льяс, СЃРёРЅРµТЈ 16 сында дәрес арасында язган хатыңны – РєРёС‡У™, 19 ында язганын бүген алдым. Шулай РєТЇР±СЂУ™Рє СЏР·.

Үземнең хәлләр беркөе, әйбәт кенә дисәң дә була. Бияләй, бүрекле булдык. Сезнең өчен генә борчылам. Кышны ничек чыгарсыз икән? Мәрьям, сиңа кием тектердегезме әле? Аяк киемнәрең бармы? Энем, синең кыш кияргә нәрсәң бар? Минем пальтоны рәтләп булмасмы?



8 ноябрь, 1942 ел.

Бүген, ике хатыгызны алып, шулчаклы шатландым, әйтерсең лә сез керткән электр лампасы йөземне яктыртты. Мәрьямгә тегелгән кием мине җылытты. Сезгә җылы, якты булса, миңа да якты. Тамагыгыз тук булса, мин дә тук.

РљРёС‡У™ сезгә, Рәшиткә, Җәвадка хат яздым. Р‘У™Р№СЂУ™Рј көннәрен туганнардан, иптәшләрдән еракта үткәрү ямансу РёРєУ™РЅ. Бүген хатларыгызны алгач, кәеф-хәтерләр бөтенләй күтәрелеп китте. Р?льяс, электрны чын-чынлап эксплуатировать итегез, электр миче табып, С‡У™Р№ кайнатыгыз, аш пешерегез. Р?РЅРґРµ утын СЏРєРё ташкүмер РґУ™ рәтли алсагыз, кышны дөбер-шатыр иттереп чыгар идегез… Татарлардан батальонда үзем генә. Ротабызда РѕР№СЂРѕС‚ егете бар (алтайлылар, казахка якын халык). РљРёС‡У™ аның белән җырлашып утырдык.

Мин кайгылы, мин кайгылы,
Мин кайгылы булганмын.
У?нкәемнең РёТЈ кайгылы
Көннәрендә туганмын.
Үзем җырлыйм, үзем җылыйм,
Үзем гөлчәчәк өзәм,
Хәсрәт күлләрендә йөзәм,
Яшьлегем белән түзәм.
Самавырларны кайната
Ак каен күмерләре,
Гөлгә кунган тузан кебек
Яшь егет гомерләре.
Уфтанма, күңел, уфтанма,
Уфтанган, димәсеннәр.
Уфтаныр көннәргә калган
Бу егет, димәсеннәр.
Ярның аргы яккаена
Дошман таяк ташлаган,
Без бәхетсезләргә каршы
Герман сугыш башлаган.
Алдылар, бәгырьләрем,
Калдыгыз, бәгырьләрем…
Герман границасында
Калмасын каберләрем!
Герман границасында
Ташлык түгел, гел таулык…
Р?СЃУ™РЅ булсак, бер кайтырбыз,
Кирәк исәнлек-саулык!..

Шулай Р±РёС‚, У™РЅРё, язган булса, бер кайтып, шау-РіУ©СЂ килеп яшәрбез әле. РЎРёТЈР°, У™РЅРё, туганнарга саулык кына бирсен Ходай! У?РЅРё, СЃРёРЅ РґУ™ тегү машинаң төбендә, РјРёРЅРµ сагынганда, шул җырларны җырла. Балавыз гына сыкма. РљТЇР·Р»У™СЂРµТЈ болай РґР° кара Р±РёС‚. Чынлап У™Р№С‚У™Рј, минем өчен аз гына РґР° борчылма, кайгырма. Хәлләрем У™Р№Р±У™С‚ әле минем. УЁСЃ-баш бөтен, тамак тук. РњУ™СЂСЊСЏРј, СЃРёРЅ авырып Р№У©СЂРёСЃРµТЈ РёРєУ™РЅ. Бирешмә!

Р?РЅРґРµ ТЇР· хәлләремә килгәндә, РјРёРЅ моңарчы отделение командиры булып тордым. Хәзер РјРёРЅРµ командирлыктан төшерделәр. У?РЅРё, СЃРёРЅ яшьләргә каты булма, РґРёРї язган РёРґРµТЈ. Менә шул каты булмавым өчен төшерделәр. Ярар, Р±Сѓ Р·СѓСЂ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ түгел. Моңарчы РґР° курсант идем, хәзер РґУ™. Укып бетерә алсак, лейтенант булырбыз барыбыз РґР°. Менә шул үзем турында. Ашау-СЌС‡ТЇРЅРµ сорыйсыз. Р?СЂС‚У™РЅ – 300В Рі РёРєРјУ™Рє, 25В Рі май, шикәр РєРѕРјС‹, аш, С‡У™Р№. Көндез – аш (итле Р№У™ колбасалы, Р№У™ РёРєРµ селёдка белән Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ), ботка (Р№У™ бәрәңгедән, Р№У™ кишердән), РєРѕРјРїРѕС‚. Кичкә РґУ™ җылы аш, С‡У™Р№. УЁСЃ бөтен, У™РЅРё, тамак тук, бер РґУ™ борчылма минем өчен…



14 ноябрь, 1942 ел.

…Мине С‚У™Р±СЂРёРє РёС‚У™СЂРіУ™ була. Бүген С…У™СЂР±Рё ант кабул иттек. (РњРёТЈР° РёРєРµ кат туры килде, беренчесе – Бийскида.) Хәзер менә Такташны укып утырдым РґР°, СЃРёТЈР° хатны дәвам РёС‚У™Рј. РњРёРЅРґУ™ Такташның җыентыгы Т»У™Рј Р“. Рњ.РЅС‹ТЈ В«1935»е генә бар (Галимҗан Мөхәмитшин китабы. – Р?. У?.). Бу – минем өчен бердәнбер татар дөньясы…

Англиянең Африкадагы кызу хәрәкәтләре турында укып шатланабыз. Бу икенче фронтның башлануы түгел микән?



22 ноябрь, 1942 ел.

Хәерле РєУ©РЅ сезгә, кадерле туганнарым! У?нием, сеңлем, энекәшем, Р—У™Р№РЅУ™Рї апа Т»У™Рј барча туганнарым! Сезгә ерак-ерак илләргә барып адашкан, РёРЅРґРµ менә ярты елга якын туганнарын, иптәшләрен-дусларын РєТЇСЂРјРё яшәүче улыгыз Мөхәммәттән кайнар сәлам. Шаулы, нурлы, тузанлы Казан каласыннан аерылганга, ялгышмасам, РЅУ™РєСЉ ярты ел.

У?Р№Рµ, РёРЅРґРµ РєТЇРїРјРµ сулар агып,
Күпме-күпме җилләр искәндер,
Ничә төннәр әни ак түшәктә,
Мине уйлап, яшен түккәндер?
Күпме вакыт үтте маңгаемнан
Үпкәнеңнән бирле соңгы кат.
Малаеңның кайнар мәхәббәтен
Сиңа илтсен, әнкәм, сәлам хат!..
Монда юк шул күңел тулган чакта,
Күздән күреп, хәлне белүче,
Кар-буранда хәлдән тайган чакта,
«Туңгансыңдыр, улым» диюче…

У?Р№Рµ, әнием, арысам РґР°, туңсам РґР°, СЃРёРЅРµ уйлап, йөрәгемә С…У™Р» керә. Кайчан гына У©Р№РіУ™ кайтырмын? Алны-ялны белми, сезне кадерләп С‚У™СЂР±РёСЏ итәрмен. Кайчан гына РґУ©РЅСЊСЏ борчуларыннан, газап-кайгыларыннан башка сезне СЂУ™С…У™С‚ кенә яшәтермен? РЁСѓР» өметләр белән яшим, шуларны уйлап, күңелемне юатам РјРёРЅ, әнием!..



13 декабрь, 1942 ел.

…Р?СЂС‚У™РіУ™ РІР·РІРѕРґ командиры булырга У©Р№СЂУ™РЅУ™ башлыйбыз. Бүген СЏРєС€У™РјР±Рµ РєУ©РЅ, чаңгыда йөрдек, утын бушатырга бардык…



21 декабрь, 1942 ел.

…Берьюлы дүрт хат. Утын алгансыз икән, аңа бик шатландым. Җәвадтан да хат бар. Тиздән – чаңгы походына!



1 гыйнвар, 1943 ел.

Сеңлем, ТЇР·РµТЈУ™ генә РґРёРї язам, РёСЃУ™РЅРјРµ, кадерлем! Йомшак җилләр, Казанга кадәр исеп, чәчләрең сыйпап, битеңнән үбеп, РЇТЈР° ел сәламнәремне, сеңлем, СЃРёТЈР° илтсен РёРґРµ, РґРёРј. У?ле генә РєРёРЅРѕ карап кайттык. «Каин Т»У™Рј Артём», У™Р№Р±У™С‚ кенә. Бүген – СЏР». РЇТЈР° ел хөрмәтенә. Менә, парта артына утырып, С‚У™РјУ™РєРµ кабыздым (абый тартырга У©Р№СЂУ™РЅРіУ™РЅ РёРєУ™РЅ РґРёРї уйлама, сеңлем. РњРёРЅ тартмыйм. Хәзер менә СЌС‡ пошканнан гына). Төшемдә ябык Р№У©Р·РµТЈРЅРµ, РјРѕТЈСЃСѓ РєТЇР·Р»У™СЂРµТЈРЅРµ РєТЇСЂУ™Рј. Сагындым, сеңлем, шулкадәр сагындым!

Обедка барып кайттык. Тамак тук, ә җан? Тәнгә – азык, ә җанга – юк…

Сеңлем, Р±Сѓ сугышлар башлангач, ТЇР·-үзем белән ялгыз калып, ТЇР·-үземә урын таба алмый газапланган идем РјРёРЅ, очына чыга алмадым уйларымның. У? менә хәзер, У©СЃРєУ™ шинель РєРёРіУ™С‡, кулга мылтык алгач, РјРёРЅ ТЇР· урынымны таптым. РњРёРЅ хәзер бәхетсез У™РЅРёР»У™СЂРЅРµТЈ, СЃРёРЅРµТЈ кебек моңлы күзле сеңелләрнең гомерләрен саклаучы солдат булдым. Р?лдә РєРѕС€ та югалмый, РґРёР»У™СЂ. РЎРёРЅ РґУ™, РјРёРЅ РґУ™ ТЇР· бәхетебезне табарбыз әле. Без аны көрәштә генә табарбыз. РўРёР·РґУ™РЅ, СЃРёРЅРµТЈ бәхетеңне яулап табар өчен, көнбатышка китәрмен, бәхетле җиңүчеләр арасында РјРёРЅ РґУ™ Казанга кайтырмын әле. Сеңлем, юрау-багуларга ышанам. Бәхетең, ТЇР· Кояшың табылыр, РјРёРЅ бәхетсез, РјРёРЅРЅУ™РЅ булмый, РґРёРјУ™ СЃРёРЅ. Була! диген, булдырам! диген. Кырыкка ярыл, тырыш. Халык арасына чык. Яхшы иптәшләр (егетләр арасыннан РґР°) тап. Киемнәреңне кайгырт, РєРёРЅРѕРіР°, театрга, танцыга йөрергә тырыш. У?РјРјР° ТЇР· РґУ™СЂУ™Т—У™ТЈРЅРµ төшермә. Күңелеңне РґУ™ төшермә, авырлыкларны җиңеп чыгарга тырыш, аптырап торма. Сугыш озакка бармас, РјРёРЅ РёСЃУ™РЅ-сау кайтырмын. РЎРёРЅ СѓРєСѓС‹ТЈРЅС‹ дәвам РёС‚У™СЂСЃРµТЈ. Бергәләп У™РЅРёРЅРµ С‚У™СЂР±РёСЏР»У™СЂРіУ™ керешербез. Шулай, сеңлем, бәхет ТЇР·Рµ килми, без аны яулап алырбыз. Сеңлем, У™РЅРёРіУ™, Р—У™Р№РЅУ™Рї апага, Р?льяска сәлам У™Р№С‚. РњРёТЈР° еш-еш хат СЏР·. Бөтен серләреңне, борчуларыңны яшермичә СЏР·, сеңлем! Битеңнән үбеп, абыең.



9 гыйнвар, 1943 ел.

(Дусты Җәвад Тәрҗемановка җибәрелгән хат. – Р?. У?.)

Кайнар сәлам сиңа, Җәвад, ерактагы дустың Мөхәммәттән! Туганнарга, дусларга, кызларга да миннән сәлам күндер!

Үзем РёСЃУ™РЅ-сау гына беркөе укып ятам. УЁСЃ-баш бөтен, тамак тук. «Ашау – байдан, үлем – Ходайдан» РґРёРї яши Р±РёСЂУ™Рј. Менә хәзер штабта телефон янында дневальный булып утырам. Берәү РґУ™ шалтыратмый. Р?РЅРґРµ С‚У©РЅ. Кәеф У™Р№Р±У™С‚ кенә. Р§У©РЅРєРё бүген «Сталинградтан немецларны 60В РєРј РіР° Т»У™Рј Ленинградтан 50В РєРј РіР° куганнар!В» РґРёРіУ™РЅ җылы С…У™Р±У™СЂ килде. Р™У©СЂУ™РєР»У™СЂРЅРµ җылытып, кәефләрне күтәреп Т—РёР±У™СЂРґРµ. Бүген РєУ©РЅРµ РґУ™ Р±РёРє җылы, тамчылар тама.

Түбәләрдән тамчы тама,
Тама бирсен.
Ялкынланып йөрәк яна,
Яна бирсен.
Тама торган тамчылар да
РљРёР±У™СЂ РјРёРєУ™РЅ?
Йөрәктәге ялкыннар да
РЎТЇРЅУ™СЂ РјРёРєУ™РЅ?..

Кайчакта үлеп-үлеп шигырь язасы РєРёР»У™ РґУ™, вакыт булмый Р№У™ тагын РЅРё РґУ™ булса килеп чыга. У? безнең яшьтәш, каләмдәш РЁУ™СЂУ™С„ РњУ©РґУ™СЂСЂРёСЃ РЎРѕСЋР·РіР° алынган, РґРё, РёРЅРґРµ. Шулай итеп, тамчы кебек кибәрбез РјРёРєУ™РЅРЅРё?..

Взвод командирыбыз мәктәп директоры, әдәбият укытучысы булган. Кайчак аның белән гәпләшеп утырабыз да, авыр сулап: «Сугыш беткәч…» – дибез.

У?Р№Рµ, сугыш беткәч, РёСЃУ™РЅ булсак, РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂРіУ™ кайтып, шау-шулы, нурлы биналарда балалар белән РіУ©СЂ килеп гомер итәрбез.

Р?лһам килгәндә, каләм РґУ™ тибрәткәләрбез. У? У™РЅРєУ™Р№ У©Р№ түрендә С‚У™СЃР±РёС… тартып утырыр… Юк, Р±Сѓ – күңелнең нечкәрүе генә. Хәзер азмы-РєТЇРїРјРµ үзгәрдем, кырысландым РёРЅРґРµ, дустым. Безнең алда – бөтен каты кырыслыгы, газаплары белән рәхимсез сугыш. Белмим, СѓР» дәһшәтле упкыннан Тынычлык, Сәламәтлек ярына барып җитәрбезме, әллә кара туфрак астынамы?

Юк, үлем куркытмый РёРЅРґРµ хәзер. У?РіУ™СЂ үлеп С‚У™, әнием, туганнарым, дусларым бәхетле булсалар, минем генә гомерем берни түгел. У? шулай РґР° РЇРЁР?РЎР• РљР?Р›У?!..



11 гыйнвар, 1943 ел.

У?РіУ™СЂ кайта алмасам, онытмассыз, энем! У?РЅРёРЅРµ, РњУ™СЂСЊСЏРјРЅРµ карау СЃРёТЈР° кала. УЁР№РґУ™ С…СѓТ—Р° Р±СѓР», олы С…СѓТ—Р° булырсың, энем. Хәер, РёСЃУ™РЅ калып кайтырмын төсле, өметемне бөтенләй җуймадым әле. Безнең урамга РґР° Р±У™Р№СЂУ™Рј килер РґРёРї юанам. РЎРёРЅ боларны, энем, башкаларга СЃУ©Р№Р»У™РјРё тор, минем өчен кайгырмасыннар. Сәлам белән абыең (хат техникум адресына җибәрелгән. – Р?. У?.).



19 гыйнвар, 1943 ел.

У?РЅРё, СЃРёРЅ минем русча язуыма үпкәлисең РёРєУ™РЅ. РўРёР·СЂУ™Рє барып җитсен РґРёРї шулай язам Р±РёС‚, ачуланма. Моннан СЃРѕТЈ ТЇР·РµТЈУ™ татарча гына язармын. РЎРёРЅ улыңа бөтен борчуларыңны әйтеп хат СЏР·. Т®Р· кулың белән язган хатларыңны, җылы СЃТЇР·Р»У™СЂРµТЈРЅРµ укыйсым РєРёР»У™. РљРѕРјРёСЃСЃРёСЏРґУ™ булдыңмы? РќУ™СЂСЃУ™ диделәр? Р?кенче РіСЂСѓРїРїР° бирделәрме? Җиңелрәк эшкә күчермәделәрме?

У?РЅРєУ™Р№, эштән кайткан чакта,
Р?ңбашларың таладыр,
Уйлап газиз малаеңны,
Йокыларың каладыр.
Алтын погоннар тагып,
Атланып акбүз атка,
Сезнең янга кайтыр идем
Бер генә кич кунакка!..

Шулай, У™РЅРё, РёСЃУ™РЅ йөреп, сау кайтсын РґРёРї, теләкләр теләсәң, бер әйләнеп кайтырмын әле РјРёРЅ сезнең СЏРЅРіР°. Бик күңелле итеп Р±У™Р№СЂУ™Рј итәрбез, У™РЅРё. У?легә СЃРёРЅРЅУ™РЅ үтенеп сорыйм, РјРёРЅРµ уйлап борчылма, У™РЅРё. Минем У©СЃ бөтен, тамак тук. Сеңлем Р±РёРє ябыккандыр РёРЅРґРµ, яшьли тормыш РєСѓР° башлады. Күңелен күтәрергә тырышыгыз. Р У™С‚ булганда, РєРёРЅРѕРіР°, театрга баргаласын. У?РЅРё, ТЇР· сәламәтлегеңне сакла. Моннан СЃРѕТЈ СЃРёТЈР° аерым хатлар язармын, ТЇР·РµТЈ РґУ™ СЏР·. Сәлам белән, битеңнән үбеп, улың. (Безнекеләр Ленинград блокадасын У©Р·РіУ™РЅРЅУ™СЂ, У™Р№Р±У™С‚ С…У™Р±У™СЂ Р±РёС‚ Р±Сѓ!)



25 гыйнвар, 1943 ел.

РљРёС‡У™ СЏТЈР° киемнәр алдык. Бүген булмаса, РёСЂС‚У™РіУ™ китәрбез. Витаминнар җитешми, РіСЂРёРїРї, цинга, РґРё врач. РњРёТЈР° казармадан чыкмый ятарга кушты. Барысына РґР° хат язасым РєРёР»У™. У?РЅРёРіУ™ дә…



13–15 февраль, 1943 ел.

(Техникум адресына җибәрелгән хат. – Р?. У?.) Р?СЃУ™РЅРјРµ, кадерле энем! У?РЅРёРіУ™, РњУ™СЂСЊСЏРјРіУ™, Р—У™Р№РЅУ™Рї апага сәламнәремне күндерерсең. Менә тиздән Молотовка җитәбез. Казан РґРёРї хыялланган идем – булмады. УЁР№РіУ™ кереп чыгармын РґРёРіУ™РЅ идем. Язган идем, СѓРєСѓРЅС‹ бетертмәделәр. Гвардия частьларына СЂСЏРґРѕРІРѕР№ итеп җибәрделәр. Хәзер башкалага таба барабыз. 13 февральдә Молотовны уздык. У?ле РґУ™ кая баруыбызны белмибез. Мәскәүгәдер РґРёРї уйлыйм… Теплушка тормышына өйрәнеп барабыз…

Энем, РёСЂ булырга тырыш. У?РЅРёРЅРµ, РњУ™СЂСЊСЏРјРЅРµ кара, аларны кайгырт. Минем өчен борчылмасыннар. Сугышта бөтен кеше РґУ™ үлми Р±РёС‚, диген СЃРёРЅ аларга. Кайтуыма ышанам әле мин…

У?РіУ™СЂ РґУ™ кайта алмасам, бәлки, минем китабымны (шигырьләремне) чыгарырсыз? Сәлам белән, абыең.



20 февраль, 1943 ел.

Р?сәнмесез, минем өчен кадерле туганнарым! Менә без бүген Рыбинск шәһәренә килеп җиттек. Шулай итеп, РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ РґУ™ кермәдек. Моннан СЃРѕТЈ кая китәрбез – белмим. Көнбатыш фронтка якынлашабыз.



3 март, 1943 ел.

Здравствуйте, мои дорогие! Кадерле әнием, сөекле сеңлем, энекәш һәм Зәйнәп апа, барыгызга да сәламемне күндерәм. Шулай ук барча туганнарга, иптәшләремә дә сәлам әйтегез. Менә, ниһаять, билгеләнгән частька барып җиттек. Фатирларга урнаштык. Ашау начар түгел. 900 г икмәк, башка ашау-эчү әйберләрен бирәләр. Бу часть – Сталинградта булган часть, хәзер ялда. Без автоматчик булырга өйрәнәбез… Минем адрес: ППС 1769, часть 48.



7 март, 1943 ел.

Р?сәннәрмесез, минем кадерле туганнарым! Үзебез «ерак тылдагы» (рота командиры шулай РґРё) бер авылда яшибез. Бирегә 2 мартта килеп җиттек. Авыл өендә. УЁР№ җылы. Нар эшләдек. Бар РґР° яшьләр, күбесе училищедан. Без – автоматчылар ротасында. Училищедагы кебек строевой занятиеләр була. Урман, сазлыклар. Тездән кар эчендә йөреп, «кәккүкләр» РЅРµ эзлибез. Сугышка март ахырында керербез төсле. Безнең рота резервта (запаста) булыр РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ РґУ™ бар. У? хәзергә Великие Луки (Р±Сѓ исем цензорлар тарафыннан сызылган. – Р?. У?.) тирәсендәге бер авылда яшибез. Немец С‡У™ТЇРєУ™Р»У™СЂРµ очып үткәлиләр. РўУ©РЅР»У™, йортка чыксаң, еракта саңгырау гына туп тавышлары ишетелә. Рота командирыбыз У™Р№Р±У™С‚ С‚У™ кеше РёРЅРґРµ. Укытучы булган, РєТЇРїРЅРµ РєТЇСЂРіУ™РЅ командир. РљРёС‡У™ автоматлар (РџРџРЁ) бирделәр. Хәзер кулыбызда Р±РёРє көчле корал. Сездән тизрәк хат-С…У™Р±У™СЂ РґУ™ килеп җитсә, Р±РёРє шат булыр идем. Бәлки әле, моннан киткәнче, хатыгызны алып өлгерермен. Үзегезне Р±РёРє сагындым.



18 март, 1943 ел.

…Бүген РёСЂС‚У™РЅ Ореховщина РґРёРіУ™РЅ авылга килдек. Бу – Смоленск өлкәсе. Смоленскидан 120 чакрым, фронт РёСЃУ™ бездән 50 чакрымда. Бик арылды. РњРѕРЅРґР° бераз СЏР» итәсебез бугай. РЇР· Т—РёС‚У™. Көндез кар СЌСЂРё. РўУ©РЅРЅУ™СЂ салкын. Тамчы тама. РљРѕСЏС€ РёСЃРµ РєРёР»У™. Егетләр бүген сыерчыкларны РєТЇСЂРіУ™РЅРЅУ™СЂ. РЇР· РєРёР»У™ шул. Берничә РєУ©РЅРЅУ™РЅ унберенче ай РєРёС‚У™ РёРЅРґРµ минем У©Р№РґУ™РЅ чыгып китүемә. Р?С…, кайчан У©Р№РґУ™ булырмын РёРєУ™РЅ РјРёРЅ? РўРёР·РґУ™РЅ безнең бакчада РґР° алмалар, чияләр С‡У™С‡У™Рє атар, кошлар сайрар. РўУ™СЂУ™Р·У™Р»У™СЂРЅРµ ачып, СЏР· исенә күмелеп уйланырсыз… Яратам РјРёРЅ үзебезнең С‚У™СЂУ™Р·У™ алдында утыруны. Март кына әле РґРёРї тормас идем, ачып РєСѓСЏСЂ идем хәзер ТЇРє тәрәзәмне…



26 май, 1943 ел.

Кадерле әнием, сөекле сеңлем, энекәшем, Р—У™Р№РЅУ™Рї апа, сезгә барыгызга РґР° улыгыз Мөхәммәттән кайнар сәлам! Шулай СѓРє барча туганнарга, дусларга сәлам әйтегез. Менә икенче елым китте РёРЅРґРµ, РёСЃУ™РЅ-сау әлегә. Хәзер без фронттан 15–17В РєРј РґР°. Окоплар эчендә читәннәр үрәбез. ТєУ™СЂ РєУ©РЅ яңгыр СЏРІР°. Казанда ничек? Ашау-СЌС‡ТЇ рәтләнә РёРЅРґРµ. У?Р№Рµ, ел СѓР·РґС‹. 1943 елның маен күрермен РґРёРї, РёСЃУ™РЅ калырмын РґРёРї уйламаган идем. РљРёР»У™СЃРµ язларны сезнең белән күрергә язсын инде…



6 июнь, 1943 ел.

Р?СЃУ™РЅРјРµ, кадерле әнкәем, саумысыз, сөекле сеңлем, энем, Р—У™Р№РЅУ™Рї апа Т»У™Рј барча туганнарым! Сезгә ерак-ерак илләрдән РёСЃРєУ™РЅ йомшак җилләр аша сагынычлы сәламнәремне Т—РёР±У™СЂУ™Рј! У?Р№РґУ™ СѓР» шаян җилләр сезгә минем турыда сөйләсеннәр. Улыгыз РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ бакча кебек матур урында У™Р№Р±У™С‚ кенә яши, дисеннәр СѓР» җилләр. РЈР» СЏС€У™РіУ™РЅ урманда иртәсен-кичен кошлар сайрый, чылтырап чишмә ага, шаулап төрле гөлләр, РєСѓСЂР°, Т—РёСЂ Т—РёР»У™РєР»У™СЂРµ С‡У™С‡У™Рє ата, дисеннәр. РљУ™РєРєТЇРєР»У™СЂ, озын гомер теләп, туктаусыз кычкыралар, дисеннәр. РўРёРє улыгыз гына сезне – әнкәсен, сеңелкәшен, энекәшен, туганнарын, дусларын, ямьле, тузанлы Казанын сагына, дисеннәр. У?Р№Рµ, тамак тук, У©СЃ бөтен, баш өстендә шаулап снарядлар ярылмый, выжлап пулялар очмый, У™ шулай РґР° күңел тыныч түгел. Сезнең авыр тормышыгыз Р№У©СЂУ™РєРЅРµ телә, У™РЅРё, Т»РёС‡ СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™ алмыйм шул. Сугыш бетеп, тиздән РёСЃУ™РЅ-сау кайтып, сезне С‚У™СЂР±РёСЏР»У™СЂРіУ™ язсын иде… Сездән РєТЇРїС‚У™РЅ хат алганым СЋРє, Р±РёРє СЃРёСЂУ™Рє язасыз, ахры. РЇТЈР° гына яңгыр явып үтте. Бүген С‚У©РЅР»У™ штаб сакладым (нарядта идем). Р?СЂС‚У™РЅ, ашап-эчкәч, иптәшем белән чишмә буенда йокладык. Обедтан СЃРѕТЈ менә үзебезнең землянкада утырабыз. Яңгырдан СЃРѕТЈ һава чыршы РёСЃРµ белән тулды. РњРёРЅ Валентин Катаевның «Мария» РґРёРіУ™РЅ поэмасын укыдым. У?Р№Р±У™С‚ РїРѕСЌРјР°. Менә РёРЅРґРµ ничәнче тапкыр безнең фронт газетасын («Алга – дошман өстенә!В») укыйм. РђРЅРґР° У?С…РјУ™С‚ Р?схакның «Ант» РґРёРіУ™РЅ шигыре РґУ™ бар. Бу газета РјРёТЈР° ялгыш кына килеп эләкте. «Ант» РЅС‹ ятлап, сугышчылар алдында СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ уйлыйм. Р?С…, Тукай, Такташ Т». Р±. татар шагыйрьләренең У™СЃУ™СЂР»У™СЂРµ кулга төшсә? Шулчаклы укыйсы, татар җырчыларын тыңлыйсы РєРёР»У™!.. Р?льяс, СЃРёРЅ У©Р№РґУ™РјРµ? Сеңелкәш, Р?льяс У©Р№РґУ™ булмаса, СЃРёРЅ хат СЏР·. Р‘У™СЂУ™ТЈРіРµ утырттыгызмы, ТЇСЃУ™РјРµ? Барысын РґР° языгыз.



26 июнь, 1943 ел.

Кадерле әнием, сөекле сеңлем, энекәшем, Р—У™Р№РЅУ™Рї апа, сезгә сагынычлы сәлам! Үзем сау-сәламәт. Сезнең 14 РёСЋРЅСЊРґУ™ язган РёРєРµ хатыгызны өченчекөн алып укыдым. Бу арада, таңнан торып, эшкә кадәр РґУ™, эштән СЃРѕТЈ РґР° йөрергә өйрәнәбез. Парадка әзерләнәбез. Бүгенме-РёСЂС‚У™РіУ™РјРµ, безнең бригадага[2 - 39 нчы армиянең 83 нче укчы РєРѕСЂРїСѓСЃС‹ составындагы 124 нче укчы бригада турында СЃТЇР· бара (Р?. У?.).] Сугышчан Кызыл Байрак ордены Р±РёСЂУ™С‡У™РєР»У™СЂ. Сталинград төбәгендәге геройлыгы өчен. Без үзебезнең президент исемендәге фронтта (аңладыңмы, Р?льяс?). Менә Р±РёС€ кубометр Т—РёСЂ казыдык. Хәзер обед вакыты (карабодай ашы, тары боткасы, колбаса, 300В Рі РёРєРјУ™Рє). Менә шулай безнең тормыш, әлегә У™Р№Р±У™С‚. Сезнең бәрәңгеләр чыкканнар РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ. Р?сәнлектә бергә-бергә ашарга язсын РёРґРµ. У?РЅРё, һаман утын ташырга Р№У©СЂРёСЃРµТЈРјРµ әле? Р?С…, язмыш, язмыш… Сеңлем, күңелеңне төшермә, тиздән сугыш бетәр, менә РґРёРіУ™РЅ итеп гомер итәрбез!



10 июль, 1943 ел.

Кадерле әнкәй, сөекле сеңлем, энекәш, Зәйнәп апа, сезгә сагынычлы сәлам! Үзем сау-сәламәт. Менә кичә сездән инде икенче хат (26.06) алдым.

Сезгә фронтта булуым турында справка җибәрәм, кирәге чыгар…

НКО СССР 3 отдельный батальон 124 стрелковой бригады. Часть строевая, 13 июля 1943 г. № 13/7. Действующая армия.



РЎРџР РђР’РљРђ

Выдана РєСЂ-цу Ахметгалееву Мухаммеду Р?брагимовичу РІ том, что РѕРЅ действительно находится РІ рядах Р РљРљРђ, РІРѕРёРЅСЃРєРѕР№ части 11087 Р° Действующей армии. Выдана РЅР° предмет направления его матери Кулеевой Гульсум Вахитовне для предъявления ею местным властям.

К-р роты ст. лейтенант (Бочкорёв).



14 июль, 1943 ел.

(«Сак-Сок бәете» көенә укыгыз)

Р?СЃУ™РЅРјРµ, У™РЅРєУ™Р№, саумы, сеңлем,
Сәлам, энекәш һәм Зәйнәп апа!
Сезгә, туганнар, ерак илләрдән
Р?СЃРєУ™РЅ Т—РёР» белән сәлам Т—РёР±У™СЂУ™Рј.
Ел тулып узды өйдән киткәнгә,
Сезне күрмичә газап чиккәнгә.
У?РЅРєУ™Р№, битеңнән суырып үптем,
Сездән аерылып, сугышка киттем.
Онытмам сине, әнкәй бәгырем,
Белмәгәнмен шул синең кадерең.
Окоплар казыйм, акрын җил исә,
Тирә-ягымда чәчәкләр үсә,
Кызарып кына җир җиләк пешә,
Туган илкәем исемә төшә.
Авыр көнегез борчый күңелемне,
Саг(ы)нып искә алам сөйгән сеңлемне.
Күз алдымда бит синең йөзләрең,
Коңгырт чәчләрең, моңсу күзләрең.
Таң белән торып, чәчең тара син,
Сагынган чакта айга кара син.
Мин дә айлардан сине эзләрмен,
Айдан елмаер яшьле күзләрең.
Күз яшең түкмә, сөекле сеңлем,
Р?СЃУ™РЅ-сау кайтыр абыең СЃРёРЅРµТЈ!
Безнең бакчада алма пешкәндә,
Зәңгәр офыкта томан төшкәндә,
Абыең кайтыр, кайтыр абыең!..

21 июль, 1943 ел.

Кадерле У™РЅРєУ™Р№, сөекле сеңлем, энекәш, Р—У™Р№РЅУ™Рї апа Т»У™Рј туганнарым, сезгә улыгыз Мөхәммәттән сагынычлы сәлам! Үзем сау-сәламәт. Биш РєУ©РЅ РѕРєРѕРї казыдык. У? бүген занятиеләр. Р?СЂС‚У™РЅ тревога белән торгыздылар. Обедка чаклы В«Т»У©Т—ТЇРјВ» иттек. Хәзергә менә граната өйрәнәбез. РљУ©РЅ кояшлы. Р?РЅРґРµ өченче РєУ©РЅ һавалар У™Р№Р±У™С‚ тора. РљСѓСЂР° Т—РёР»У™РєР»У™СЂРµ РіУ©СЂР»У™Рї ТЇСЃУ™Р»У™СЂ, җыеп ашыйбыз. Казанда килосы 200 СЃСѓРј, РґРёРї язалар РёРєУ™РЅ. Сез Т—РёР»У™Рє-җимештән авыз РёС‚У™ алдыгызмы?

Бүген – 22 июль. Хатымны дәвам итәм. Менә бүген өйдән чыгып киткәнгә, якын туганнардан аерылганга бер ел да ике ай тулды. Бүген кич кузгалабыз. Язмыш безне кая илтеп ташлар? Киләчәктә безне нәрсә көтә? Бу билгесез әлегә. Шомлы киләчәгем караңгы минем. Тик шул караңгы киләчәгемне яктыртып янучы өмет йолдызларым – әнием, сеңлем, энем генә миңа дәрт бирә, батырлык бирә…

Акрын гына томан күтәрелә,
Күкселләтеп урман итәген.
Утырам мин дымлы окобымда,
Сагышланып, хәбәр көтәмен.
Утырам мин дымлы окобымда,
Р?С…, окобым шундый тар минем…
Күз яшьләрен түгеп, мине көткән
Саф күңелле сеңлем бар минем;
Хаты белән мине юатучы
Ачык йөзле энем бар минем.
Мин хат язам сезгә, туганнарым,
Кәгаземне куеп көрәккә.
Мин уйлыймын сезне, җылы хисләр
Дулкынлана минем йөрәктә.
Тирә-ягым кызыл балчык кына,
Казый-казый арып туктадым
Һәм карадым газап белән үткән
Борылмалы сугыш сукмагын…

Без, 5–6 чакрым ары китеп, тагын тукталдык. Озакка түгел, РґРёР»У™СЂ. Плащ-палаткадан шалаш кордык. Урманда. Өченче РєУ©РЅ РёРЅРґРµ тоташ яңгыр. РљУ©Р· көнемени? Мондый Т—У™Р№РЅРµ беренче тапкыр РєТЇСЂУ™Рј. Палаткаларда автомат, граната Т». Р±. өйрәнәбез. РљРёС‡У™ ату кырында залп белән атарга өйрәндек. Бөтен рота берьюлы атканда, шундый яңгырый, колаклар тонып тора. Р?С…, РєР°Т»У™СЂ суккан Смоленщина җире… Яңгыр, сазлык. Шинельләр юеш, ботинкаларда – СЃСѓ. Ярый әле тактикага чыкмыйбыз. РЎСѓ эчендә С‚ТЇС€ белән шуарга туры килер РёРґРµ. Р?СЃУ™РЅ-сау котылып чыгармы башлар Р±Сѓ Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™РЅ? РЎРѕТЈРіС‹ РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ сездән хат алганым СЋРє. Р?льяс лагерьдадыр РёРЅРґРµ? РњУ™СЂСЊСЏРј, СЃРёРЅ, эштән Р±РёРє арып кайтсаң РґР°, РјРёТЈР° хат СЏР·. У?нием, СЃРёРЅ РґУ™ СЏР·. Мондый яңгырлы, ямьсез РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ хат Р№У©СЂУ™РєРЅРµ җылыта бит…



7 август, 1943 ел.

Р?СЃУ™РЅРјРµ, минем өчен кадерле булган туганнарым! У?нием, сеңлем, энекәш, Р—У™Р№РЅУ™Рї апа Т»У™Рј барча туганнарым, сезгә сагынычлы кайнар сәлам! Безнең Кызыл армиянең Орёл, Белгород шәһәрләрен алу шатлыгын сезнең белән уртаклашам. Үзем сау-сәламәт. Язган идем, безнең фронтта немец Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ күчеп карады (безне тревога белән уяттылар). Безнекеләр немецны Т—РёР±У™СЂРјУ™РіУ™РЅРЅУ™СЂ. У?легә тынычлык…



13 август, 1943 ел.

Сез бу хатны минем укыганда,

Мин бик күптән үлгән булырмын…

Һади Такташ

Бәлкем, көйгән сугыш кырларында
Ерткыч фашистларны кырырмын.
Сез бу хатны минем укыганда,
Бәлкем, каным агар чирәмгә,
Канлы калҗа эзләп, канат җилпеп,
Козгын очар минем тирәмдә.
Рәсемегезне сезнең, әнкәй бәгырем,
Соңгы тапкыр, бәлкем, үбәрмен.
Автоматтан, бәлкем, дошманнарга
Үлем ядрәләре сибәрмен,
Бәлкем, шулай булыр…
У? бүген РјРёРЅ,
Рәсемегезне алып кулыма,
Сагышланып карыйм һәм күз салам
Борылмалы тормыш юлыма.
Күз алдыма килә томан аша
Сабый чаклар, мәктәп еллары,
Айлы язгы кичләр, Кабан күле,
Р‘У©РґСЂУ™ таллы Р?дел буйлары.
Р?С…, Казаным, нурлы Казаным СЃРёРЅ,
Таныш миңа һәрбер сукмагың,
Күңелемне минем яктырталар
Йолдыз кебек якты утларың.
Р?С…, Казаным, СЃРёРЅРЅУ™РЅ туйган идем,
Хәзер менә шундый сагындым,
Былчырагың, чират, тузаның да
Минем өчен якын, ягымлы…
Казан, Казан, синдә калды әнкәй,
Туганнарым, якын дусларым.
Синдә калды кайнар мәхәббәтем,
Чия бакчам, җырчы кошларым.
Кайнар яшьләр белән күмәр идем
Синдә калган әткәй каберен.
Кайтырмынмы сиңа, күрә алырмынмы,
Р?С…, Казаным минем, кадерлем.
Күктә болыт йөзә, шуңа кунып
Очар идем Туган илемә,
Тик бер генә тапкыр карар идем
У?нкәемә, энем, сеңлемә…
Сез, бу хатны минем укыганда,
Кайнар яшегезне түкмәгез,
Минем өчен теләк теләгез сез,
Мине уйлап газап чикмәгез.

Сезне үбеп, улыгыз Мөхәммәт (Хәрәкәттәге армия).



P.S. Мөгаен, бүген сугышка керербез. Р?СЂС‚У™РґУ™РЅ бирле «катюшалар» җырлый, самолётлар оча, әле генә РёРєРµ самолётны бәреп төшерделәр. Язганын күрербез, У™РЅРєУ™Р№. Күрешергә өметләнеп, улыгыз. (Хат «Бөек Ватан сугышы геройлары – татарлар» исемле китап-брошюраның тышлыгына язылган. – Р?. У?.)



14 август, 1943 ел.

Хәерле РёСЂС‚У™Р»У™СЂ Р№У™ хәерле кичләр! У?нкәем, сеңлем, энекәшем, Р—У™Р№РЅУ™Рї апа, сезгә сагынычлы сәлам! Бүген РєУ©РЅ шундый У™Р№Р±У™С‚, кояшлы, РєТЇРєС‚У™ бер генә болыт У™СЃУ™СЂРµ РґУ™ СЋРє. РљРёС‡У™ РёСЂС‚У™РЅ «катюшалар» җырлый башладылар. РљТЇРєС‚У™ һава сугышлары булды. Безнең РєТЇР· алдында РґТЇСЂС‚ самолётны бәреп төшерделәр. Очучылары парашют белән сикерде. Безнекеләр РєРёС‡У™ Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ күчте Т»У™Рј, немец оборонасын җимереп, берничә чакрым алга үттеләр. У? хәзергә алар артыннан барачакбыз. Тыныч булыгыз, язган булса, Берлинга җитеп, бөтен фрицларны кырып, РёСЃУ™РЅ кайтырбыз!..



25 август, 1943 ел.

Бүген РєУ©РЅ болытлы. Мөгаен, яңгыр булыр. Р›У™РєРёРЅ Т—РёР» РёСЃРјРё. РўРёСЂУ™РЅ тынлык. РўРёРє ара-тирә артиллерия генә аткалый. ТєУ™Рј выжлап очкан снарядлар тавышы, таулар арасында яңгырап, саңгырау гына булып югала. Таучык астында, яшь тал куаклары астында, чылтырап, көмеш кебек чишмә ага. У?легә самолётлар очмый. У?ле РєТЇРїС‚У™РЅ түгел генә колбаса туралган РґУ©РіРµ ашы ашап, шикәрләп С‡У™Р№ эчтек, Р±Сѓ – завтрак, аннан почта килде. РњРёТЈР° тагын РёРєРµ хат (17 августта язылганнар). РљУ©РЅ болытлы, У™ минем күңел күтәренке. Р§У©РЅРєРё РєРёС‡У™ – 5 хат, бүген 2 хат алдым. Самолётлар очмый, безнең тирәдә миналар ярылмыйлар. Шушы күңелле РёСЂС‚У™РґУ™ үземнең 1,5 метр тирәнлектәге окобымда утырып, СЃРёТЈР°, кадерле әнием, сөекле сеңлем, СЃРёТЈР°, энекәшем, Р—У™Р№РЅУ™Рї апа, сагынычлы сәламнәремне Т—РёР±У™СЂУ™Рј. РњРёРЅ окопта үзем генә. Хәер, янымда РјРёРЅ кайчандыр пинцет Т»У™Рј ланцет белән тунаган РєТЇРїС‚У™РЅРіРµ дустым – бака сикергәли. Р™У©СЂРё бирсен, СѓР» РґР° җан РёСЏСЃРµ Р±РёС‚, аның РґР° яшисе РєРёР»У™ торгандыр. Чыннан РґР°, безнең һәркайсыбызның РґР° РЇРЁР?РЎР• РљР?Р›У? Р±РёС‚!..



27 август, 1943 ел.

Кадерле әнием, сеңлем, энекәшем, Зәйнәп апа, барча туганнарым, сезгә сагынычлы сәлам! Үзем исән-сау. Менә без тау битендә, чокырларда. Тауның теге ягында елгачык һәм немец. Нибары 700–800 м. Монда бүген иртүк патрон һәм мина ящиклары күтәреп килдек. Кичә төнлә безнең частьлар сугышка керделәр һәм берничә биеклекне алдылар. Мөгаен, бүген кич без дә сугышка керербез һәм үзебезнең автоматларны, гранаталарны сугыш кырында сынарбыз…

Үзегезнең хәлләр ничек? Р?льяс, эшкә кермәдеңме әле? РњУ™СЂСЊСЏРј, авырмыйсыңмы, бәгырем? У?РЅРё, ТЇР·РµТЈ беркөе эшләп Р№У©СЂРёСЃРµТЈРјРµ? У?йбер Р±У™СЏР»У™СЂРµ төшмиме? Бәрәңгеләрегез ТЇСЃУ™РјРµ? Барысы турында РґР° языгыз. Энекәш, У™РЅРёРЅРµ борчымаска тырышыгыз. Минем өчен тыныч булыгыз. Хәзергә хушыгыз. Сезне Р±РёРє каты үбеп, улыгыз РњУ©С…У™РјРјУ™С‚. (Хәрәкәттәге армия.)


* * *

Кадерле укучыбыз! Бу – фидакяр җанлы, шигъри, нечкә күңелле РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевнең СЏСѓ кырыннан якыннарына Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ СЃРѕТЈРіС‹ хаты. 28 августта РёРЅРґРµ СѓР» бер төркем сугышчан дуслары, коралдашлары белән бергә, дошман ныгытмаларын кулга төшерү өчен, җитди Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ күтәрелә. Гитлерчыларны автомат уты белән «сыйлый-сыйлый», арысландай ярсып, РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ һаман алга ыргыла. Р?РЅРґРµ биеклек алынды РґРёРіУ™РЅРґУ™ генә, каяндыр, көтмәгәндә, дошман пулемёты телгә РєРёР»У™. РЁСѓР» мизгелдә РњУ©С…У™РјРјУ™С‚, янәшәсеннән генә йөгерүче рота командиры Бочкорёвны РєТЇРєСЂУ™РіРµ белән фашист ядрәләреннән каплап, аның белән бергә Т—РёСЂРіУ™ ава. Командир РёСЃУ™РЅ кала, СѓС‚ ноктасы РґР° тиз арада СЋРє ителә, РјУ©Т»РёРј биеклек С‚У™ яулап алына. У?РјРјР° Т—РёТЈТЇ шатлыгын РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ ТЇР·Рµ генә РєТЇСЂУ™-тоя алмый инде…

Биология фәнен – тереклек-яшәү фәнен аеруча яраткан Мөхәммәт солдат әнә шулай Кешелек дөньясына коточкыч афәт китерүчеләргә каршы тиңдәшсез көрәштә, туар таңнарыбыз кояшлы булсын өчен, яу кырында шәһит китә. Гәрчә яшисе бик килсә дә…

«Яшисе РєРёР»У™!..В» РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевнең хатларында, көндәлекләрендә Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂ еш кабатлана. У?РЅУ™ шул РЇС€У™ТЇ хакына, РёРєРµ РґУ™ уйлап тормыйча, СѓС‚ эченә барып керә СѓР». Шагыйрь күңеле РёР·РіРµ-хак СЌС€ өчен үлгәннән СЃРѕТЈ РґР° СЏС€У™ТЇ бар икәнлеген Р±РёРє яхшы тоя-сиземли…

«…У?РіУ™СЂ кайта алмасам, онытмагыз!В» – РґРёРї СЏР·Р° СѓР» якыннарына фронттан Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ хатларының берсендә. Бу аның безгә – РёСЃУ™РЅРЅУ™СЂРіУ™ васыяте булып та яңгырый…

Р РѕСЃСЃРёСЏ Федерациясе Саклану министрлыгының Т®Р·У™Рє архивында СЌР·Р»У™РЅТЇР»У™СЂ алып бару нәтиҗәсендә Рњ. У?хмәтгалиевнең чал тарихыбыз елъязмасына РјУ™ТЈРіРµ балкыр ялкынлы хәрефләр белән язылган атаклы «Смоленск операциясе» РЅРґУ™ катнашуы ачыкланды. У?леге операция 1943 елның 7 августыннан 2 октябренә кадәр дәвам РёС‚У™. Совет командованиесе Көнбатыш фронтка Т»У™Рј Калинин фронтының СЃСѓР» СЏРє канатына дошман армияләренең В«Т®Р·У™РєВ» группасын тар-мар РёС‚ТЇ Т»У™Рј стратегик яктан Р·СѓСЂ әһәмияткә РёСЏ булган Смоленск шәһәрен кулга төшерү бурычын РєСѓСЏ.

Генерал-фельдмаршал Гюнтер фон Клюге җитәкчелегендәге «Үзәк» группа немецларның 44 дивизиясен үзенә берләштерә (биредә барлыгы 850 меңнән артык сугышчы, 8800 ләп туп һәм миномёт, 500 ләп танк һәм штурм туплары, 700 ләп самолёт исәпләнә).

РђСЂРјРёСЏ генералы Р’. Р”. Соколовский җитәкчелегендәге Көнбатыш фронт, генерал-полковник Рђ. Р?. Ерёменко җитәкчелегендәге Калинин фронтының СЃСѓР» СЏРє канатындагы гаскәрләр составына РёСЃУ™ 1 млн 253 РјРµТЈ сугышчы, 20640 туп Т»У™Рј миномёт, 1436 танк Т»У™Рј үзйөрешле РѕСЂСѓРґРёРµ, 1100 самолёт туплана. Менә шундый биниһая Р·СѓСЂ РєУ©С‡ белән совет гаскәрләре дошманның «Көнчыгыш вал» РґРёРї исемләнгән ТЇС‚У™ нык РѕР±РѕСЂРѕРЅР° сызыгының С‚У©Рї өлешенә Р±РёС€ урыннан Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™СЂРіУ™ тиеш булалар. У? СѓР» РѕР±РѕСЂРѕРЅР° сызыгы, 5–6 рәтле булып, 100–130В РєРј эчкә сузылган. Фашистлар Велиж, Демидов, Духовщина, Смоленск, Ельня, Рославль шәһәрләрен үтеп кергесез РєРёСЂРјУ™РЅРЅУ™СЂРіУ™ (крепостьларга) әверелдергәннәр… (Кара: «Великая Отечественная РІРѕР№РЅР°. 1941–1945В» энциклопедиясе, Рњ., «Советская энциклопедия» нәшрияты, 1985, 658 Р±.)

«Суворов-I», «Суворов-II» хәрби планнарын тормышка уңышлы ашыра барып, совет сугышчылары 7–20 август көннәрендә дошманның Спас-Деменск районындагы группировкасын тар-мар итәләр һәм 30–40 км эчкә үтеп керәләр. 28 август – 6 сентябрь көннәрендә, Ельня-Дорогобуж операциясе барышында, әлеге шәһәрләр басып алучылардан тулысынча азат ителә. Безнең гаскәрләр, Днепр елгасын кичеп чыгып, 35–40 км алга китәләр.

Духовщина-Демидов, Смоленск-Рославль операцияләре дә көткән өметләрне аклый. 16 сентябрьдә – Ярцево, 21 сентябрьдә – Демидов, 25 сентябрьдә Смоленск һәм Рославль шәһәрләре дошман кулыннан тартып алына. Совет гаскәрләре, 135–145 км эчкә үтеп, 2 октябрьдә Велиж, Рудня шәһәрләре янына һәм Проня елгасы ярына килеп чыгалар һәм шунда ныгып урнашалар…

Хәлиткеч «Смоленск операциясе» барышында безнең сугышчылар, дошманның 40В РєРј киңлектәге РѕР±РѕСЂРѕРЅР° сызыгын өзеп, 200–250В РєРј алга ТЇС‚У™Р»У™СЂ, Калинин Т»У™Рј Смоленск өлкәләренең РєТЇРї кенә районнарын фашистлардан азат РёС‚У™Р»У™СЂ. У?леге операция нәтиҗәсендә дошманны Белоруссиядән РґУ™ РєСѓСѓ башлана.

Фашистларның 7 РґРёРІРёР·РёСЏСЃРµ тулысынча тар-мар ителә, 14 РґРёРІРёР·РёСЏСЃРµ авыр югалтуларга дучар була. Дошманга Орёл-Брянск группировкасындагы 16 дивизиясен Смоленск юнәлешенә ашыгыч С‚У©СЃС‚У™ күчерергә туры РєРёР»У™. Шулай итеп, Көнбатыш фронт Т»У™Рј Калинин фронты гаскәрләре фашистларның 55 дивизиясен ТЇР· кысаларында нык тоталар Т»У™Рј РјРѕРЅС‹ТЈ белән совет сугышчыларына РљСѓСЂСЃРє янында 12 июль – 23 август көннәрендә контрһөҗүмне уңышлы тормышка ашыру өчен уңайлы шартлар тудыралар. Белүебезчә, тарихта тиңе булмаган РљСѓСЂСЃРє сугышы Т»У™Рј Днепрны РєРёС‡ТЇ вермахтның «умыртка сөяген» сындыра. Фашистик Германия Т»У™Рј аның союзниклары ТЇР·Р»У™СЂРµ сугыш алып барган Т»У™СЂ С‚У©Р±У™РєС‚У™ оборонага РєТЇС‡У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булалар. Бу РёСЃУ™ Р?кенче бөтендөнья сугышының алдагы барышына гаҗәеп көчле йогынты ясый. Совет армиясенең җиңүле адымнарын дошманның дагалы итекләре астында изелеп яткан илләрнең патриотлары РґР° ишетеп, башларын РєТЇС‚У™СЂУ™Р»У™СЂ Т»У™Рј бердәм рәвештә Каршылык хәрәкәте сафларына басалар…

Р?РЅРґРµ кыйссабызның С‚У©Рї каһарманы РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевкә килсәк, аның Р±Сѓ сугышта катнашуы ТЇР·Рµ Р·СѓСЂ батырлык. Р“У™СЂС‡У™ СѓР» океаннан бер тамчы гына булса РґР°, С‚У©РїС‚У™РЅ уйлап карасак, Олуг Океанны шундый гади тамчылар СЏС€У™С‚У™ РґУ™ Р±РёС‚! Димәк, РёР» кадәр илне РґУ™ РёТЈ РєРёСЂУ™Рє чагында бер кеше саклап кала ала! Р СѓСЃ халык әйтемен бераз үзгәртеп әйтсәк, В«Р? РѕРґРёРЅ РІ поле РІРѕРёРЅВ».

Мөхәммәт солдатның яу кырында үз урыны, үз биеклеге булган. Һәм ул, шул биеклектә фидакярлек үрнәге күрсәтеп, сугышчан дуслары, якыннары күңелендә бөек булып калган. Бу очракта «бөек» сүзен әйтүдән һич тә курыкмаска кирәк. Чөнки яу кырында Газраилнең күзенә туры карап үлгән һәр сугышчы бу сүзгә бик тә лаек. Бөек Ватан сугышында бары тик рухлары белән бөек булганнар гына җиңеп чыккан! Гәрчә тигезсез көрәштә һәлак булсалар да… Татарстанның халык шагыйре Равил Фәйзуллин әйтмешли, «Үлемнәре белән Үлемсезлек яулаган» мөхтәрәм шәхесләр алар!

У? андый гаярь җаннар онытылмый. РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевнең РґУ™ данлы исеме заманында ТЇР·Рµ эшләгән предприятиедәге, Татарстан Язучылар берлеге Т»У™Рј Татарстан китап нәшрияты биналарындагы РјУ™СЂРјУ™СЂ такталарга алтын хәрефләр белән уеп язылган. Казан (Р?дел Р±СѓРµ) федераль университетының биология факультеты бинасында куелган «Хәтер» мемориалында РґР° аның исеме лаеклы урынын алды…

Сугыштан СЃРѕТЈ Рњ. У?хмәтгалиевнең яшьлек дуслары Гарәфи РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ, Җәвад Тәрҗеманов, бертуганнары РњУ™СЂСЊСЏРј Т»У™Рј Р?льяс У?хмәтгалиевләр Мөхәммәтнең шигырь китапларын чыгару хәстәрен РєТЇСЂУ™Р»У™СЂ. 1957–1960 еллар арасында Татарстан китап нәшриятында аның балаларга атап язылган «Балык тотканда», «Тегүче РєСѓСЏРЅВ», «Елак батыр» РґРёРіУ™РЅ китаплары басыла. Рњ. У?хмәтгалиевнең берничә шигыре «Татар РїРѕСЌР·РёСЏСЃРµ антологиясе» РЅУ™ (1956) Т»У™Рј «Татар балалар антологиясе» РЅУ™ (1980) РґУ™ кертелә.

Күренекле язучы Т»У™Рј галим, Татарстанның атказанган С„У™РЅ Т»У™Рј техника эшлеклесе Җәвад Тәрҗеманов (1920–1995) сабакташы Мөхәммәтнең якты истәлеген мәңгеләштерү юнәлешендә аеруча нәтиҗәле эшли. 1966 елда СѓР» Татарстан китап нәшриятында «Ян, йолдызым, СЏРЅ!..В» исемле китабын РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгара. У?леге китап аша без, Казан шәһәренең данлыклы 13 нче мәктәбендә белем-С‚У™СЂР±РёСЏ алып, республика-РёР», РґУ©РЅСЊСЏ күләмендә танылган шәхесләрдән РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™РіРµ Патрис Лумумба исемендәге Халыклар дуслыгы университеты җитәкчеләренең берсе – олуг галим Габделхак Галиуллин, физика-математика С„У™РЅРЅУ™СЂРµ докторы, атом энергиясе турында татарча язылган китаплар авторы РњУ™С…РјТЇС‚ Зарипов, кибернетика буенча Р·СѓСЂ белгеч, профессор Р?льяс У?хмәтгалиев, атказанган табиблар Р¤У™СЂРёС‚ Сафин, ТєР°Т—У™СЂ Җаббарова, РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј РїСЂРѕРєСѓСЂРѕСЂ Равил РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ, У™РґУ™Р±РёСЏС‚-сәнгать әһелләреннән РЎРЎРЎР РЅС‹ТЈ халык рәссамы, академик Харис РЇРєСѓРїРѕРІ, РСФСРның халык рәссамы Лотфулла Фәттахов, Татарстан РђРЎРЎР РЅС‹ТЈ халык артисты, Р“. Тукай премиясе лауреаты Р?Р±СЂР°Т»РёРј Гафуров, артист-драматург Сәлах РҐУ©СЃРЅРё, язучылардан РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиев, Гарәфи РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ, Җәвад Тәрҗеманов Т»У™Рј башкаларның яшьлек елларындагы кызыклы Т»У™Рј мавыктыргыч эшчәнлекләре белән танышабыз. Шунысы аеруча сокландыра: әлеге яшүсмерләрнең һәркайсы РјУ™РєС‚У™РїС‚У™ укыганда шигырьләр СЏРёСЃУ™ С…РёРєУ™СЏР»У™СЂ язган, шуның өстенә кайберәүләре рәсем ясарга РґР° Т»У™РІУ™СЃ булган. Аларның У™РґУ™Р±РёСЏС‚ түгәрәгенә РёСЃУ™ РёТЈ элек Һади Такташ, аннары Фатих РљУ™СЂРёРј җитәкчелек иткән! Яшь иҗатчылар янына кунакка РЁУ™СЂРёС„ Камал, РљУ™СЂРёРј Тинчурин, Кави РќУ™Т—РјРё, РњСѓСЃР° Җәлил, Абдулла Алиш, Гадел Кутуй, Р›У™Р±РёР± Гыйльми, РњРёСЂСЃУ™Р№ У?РјРёСЂ, Фатих РҐУ©СЃРЅРё Т». Р±. еш килеп торганнар. Укучыларның җентекле тикшерүләрдән СЃРѕТЈ РёТЈ яхшы РґРёРї табылган шигырьләре Т»У™Рј С…РёРєУ™СЏР»У™СЂРµ РёТЈ элек РјУ™РєС‚У™РїРЅРµТЈ В«У?дәбиятчы» газетасына, аннары «Пионер каләме» (хәзерге «Ялкын») журналына Т»У™Рј «Яшь ленинчы» («Сабантуй») газетасына С‚У™РєСЉРґРёРј ителгән. РўРѕСЂР°-бара яшь иҗатчылар Татарстан китап нәшриятында «Шат балалык» исемле шигырьләр Т»У™Рј С…РёРєУ™СЏР»У™СЂ җыентыгын РґР° бастырып чыгаруга ирешәләр. РђТЈР° С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє эшендә аеруча актив катнашучы Гарәфи РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ, Габделхак Галиуллин, РњУ™С…РјТЇС‚ Зарипов, Җәвад Тәрҗеманов, Лотфулла Фәттахов, ТєР°Т—У™СЂ Җаббарова, РќСѓСЂРё Вафин, Р¤У™СЂРёС‚ Сафин, Равил РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ Т»У™Рј, әлбәттә РёРЅРґРµ, бертуган РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ Т»У™Рј Р?льяс У?хмәтгалиевләрнең РёТЈ У™Р№Р±У™С‚ У™СЃУ™СЂР»У™СЂРµ тупланып бирелә. Китапның редакторы – кайчандыр шушы РјУ™РєС‚У™РїС‚У™ укып, Тє. Такташ түгәрәгенә Р№У©СЂРіУ™РЅ Р—У™РєРёСЏ Садыйкова.

1934 елның 25 июлендә Казанда Татарстан совет язучыларының беренче корылтае (съезды) ачыла. Анда 13 нче мәктәпнең ике укучысы – Габделхак Галиуллин белән Гарәфи Хәсәнов та мандатлы депутатлар булып катнашалар. Аларның шул олы җыенда ясаган чыгышларын башкалабызга кунак булып килгән атаклы пролетар язучы Максим Горький да зур игътибар белән тыңлый һәм шул уңайдан «Правда» газетасының 8 август санында күләмле мәкаләсен дә бастыра…

Хаклык өчен шунысын РґР° әйтик: әлеге РјУ™РєС‚У™РїРЅРµТЈ РёТЈ талантлы укучылары арасында РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевнең ТЇР·РіУ™ урыны бар. РђРЅС‹ сыйныфташлары «Маяк» РґРёРї атап йөрткәннәр. У? маяк, – билгеле булганча, дөрес СЋР» күрсәтүче, РЅСѓСЂ сибүче, күңелләрне җылытучы.

У?РЅУ™ шуңа РєТЇСЂУ™ РґУ™ РёРЅРґРµ Җәвад Тәрҗеманов ТЇР· китабында сабакташ дустын Р±РёРє еш телгә ала, Р°ТЈР° СЃТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ Т»У™Р№РєУ™Р» РєРѕСЏ, якты образын мәңгеләштереп РєСѓСЏ. Ошбу мәҗмуганың С‚У™ТЇРіРµ битенә «Бөек Ватан сугышында батырларча һәлак булган кадерле дустым шагыйрь РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевкә багышлыйм» РґРёРіУ™РЅ, Р№У©СЂУ™Рє түреннән ургылып чыккан ихлас сүзләрен язып, илаһи дуслыкка гомере Р±СѓРµ тугры булачагын укучыларына РґР° сиздерә автор.

1992 елның РёСЋРЅСЊ аенда РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™ РЎРЎРЎР  язучыларының IРҐ (СЃРѕТЈРіС‹) съезды булып үтте. РђРЅРґР° Татарстанның бер төркем У™РґРёРїР»У™СЂРµ белән бергә, делегат буларак, Җәвад Тәрҗеманов Т»У™Рј РјРёРЅ РґУ™ катнаштым. РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ баручы «Татарстан» поездында безнең урыннар бер купега туры килде. Менә шунда без аның белән иркенләп, күңелләр булганчы сөйләштек. РќРё хикмәттер СЃТЇР· РєТЇР±СЂУ™Рє СЏСѓ кырында ятып калган каһарман язучылар турында барды. Җәвад ага сыйныфташы РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевне кат-кат телгә алды: В«Р?скиткеч талантлы, әкияти асыл егет РёРґРµ! У?РіУ™СЂ РґУ™ СѓР» бүген РёСЃУ™РЅ булса, үзен балалар әдәбиятын У™Р№РґУ™Рї баручы каләм РёСЏСЃРµ, чын халык шагыйре итеп танытыр РёРґРµ. Бари Рәхмәтләр, РЁУ™ТЇРєУ™С‚ Галиевләр, Р?лдар Юзеевлар, Роберт Миңнуллиннар кебек!..В»

Аннары СѓР» РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ дустына багышлап СЏТЈР° У™СЃУ™СЂ СЏР·Р° башлавы турында сөйләде… ТєУ™Рј СѓР» У™СЃУ™СЂ – «Ахирәт дустым турында баллада…» РґРёРї исемләнгән документаль композиция-либретто – Рњ. У?хмәтгалиевнең тууына 75 ел тулган чорда «Ялкын» журналының 1995 елгы апрель – май саннарында РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂРґРµ. РўРёРє, РЅРё кызганыч, Җәвад ага аның басылып чыкканын ТЇР·Рµ генә РєТЇСЂУ™ алмады – РєРёРЅУ™С‚ вафат булды.

Үзенең үләсен алдан сизенгәндәй, СѓР» без эшләгән «Казан утлары» журналы редакциясенә СЃРѕТЈРіС‹ килүләренең берсендә: В«У?ле минем СЃРёРЅРµ Мөхәммәтнең бертуган сеңлесе – искиткеч матур күңелле, кешелекле РњУ™СЂСЊСЏРј ханым У?хмәтгалиева белән якыннанрак таныштырасым РєРёР»У™, – РґРёРіУ™РЅ РёРґРµ. – Сабакташымның бай архивын, фоторәсемнәрен, хатларын, көндәлекләрен, басылып чыкмаган әсәрләрен Р±РёРє кадерләп саклый СѓР». Энесе Р?льяс та шундый РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј шәхес РёРґРµ, урыны оҗмахның түрендә булсын, амин! РљРёР»У™С‡У™РєС‚У™, шулардан файдаланып, бәлкем, РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиев турында күләмле У™СЃУ™СЂ язарсың. Сизеп-күреп торам Р±РёС‚, СЃРёРЅ безнең фронтовик язучыларга карата Т»РёС‡ кенә РґУ™ битараф түгелсең…»

Бирим дисә колына – чыгарып куяр юлына дигәндәй, без Мәрьям ханымнар фатирына барырга җыенган арада, көннәрдән бер көнне редакциябез ишеген ул үзе шакыды. Чыннан да, сөйкемле-нурлы ханым икән. Күптәнге танышлардай аның белән уртак телне тиз таптык. Бераздан Мәрьям ханым безнең алга машинкада басылган бер көлтә язмалар китереп салды:

– Болары – абыем Мөхәммәтнең сугышка хәтле язып барган көндәлекләреннән күчермәләр, ә менә мондагылары – фронттан язган хатлары… Шуларны журналыгызда бастырып булмасмы, Шаһинур энем?!

– Р?ТЈ элек алар белән танышып чыгыйк әле, СЏРјРµ, РњУ™СЂСЊСЏРј ханым. Аннары фикеребезне әйтербез. Килештекме?!

Ул, ризалыгын белдереп, йөзен балкытып елмайды…

Рњ. У?хмәтгалиевнең көндәлекләрен, хатларын РёТЈ элек үзем, өебезгә алып кайтып, Р·СѓСЂ кызыксыну белән, бер тында укып чыктым. РўР°ТЈ атканын РґР° СЃРёР·РјРё калганмын – шулкадәр мавыктыргыч итеп язылган алар!

Мөхәммәт каләмдәшебезнең ихласлыгы, эчкерсезлеге, әти-әнисенә, туганнарына, якыннарына, дусларына карата булган олы кайгыртучанлыгы – мәхәббәте, һәрвакыт ярдәмгә килергә ашкынып торуы тирәнтен сокландырды, тетрәндерде мине.

У?лбәттә, аның әлеге язмалары, һичшиксез, РґУ©РЅСЊСЏ күрергә тиеш! Аларда – шул чор яшьләренең кайнар сулышы, дәртле Р№У©СЂУ™Рє тибеше, РёР·РіРµ СѓР№-хыяллары, якты өметләре…

РњУ™СЂСЊСЏРј ханымга абыйсының язмалары турында уңай фикеремне әйтеп шылтыраткач, СѓР», Р±РёРє шатланып, үзләренең фатирларына кунакка чакырды. Башкалабызның Р—СѓСЂ Кызыл урамындагы Р±РёС€ катлы йортларның берсендә торалар РёРєУ™РЅ. Р?СЂРµ Фатыйх абый РґР° РњУ™СЂСЊСЏРј апа кебек ачык күңелле кеше булып чыкты. РњСѓР» сыйлы С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє табын янында иркенләп сөйләшеп утырдык СѓР» РєУ©РЅРЅРµ. Безнең җанлы әңгәмәбезне ихлас күңелдән хуплагандай, У©Р№ түрендәге Р·СѓСЂ портретыннан РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиев елмая төшеп карап торды. РњУ™СЂСЊСЏРј ханымнарга аны абыйсының сабакташ дуслары – РјУ™С€Т»ТЇСЂ рәссамнар Харис РЇРєСѓРїРѕРІ белән Лотфулла Фәттаховлар махсус ясап Р±ТЇР»У™Рє иткәннәр РёРєУ™РЅ.

РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиевнең архивы, чыннан РґР°, шактый бай булып чыкты. Энесе Р?льяс вакытсыз вафат булганнан СЃРѕТЈ, аның гаиләсендә сакланган кайбер язмаларны РґР° үзенә алдыру чарасын РєТЇСЂРіУ™РЅ РњУ™СЂСЊСЏРј ханым. РўРёРє, РЅРё кызганыч, архивның бер өлеше Р?льяс әфәнделәрнең дачаларында булган көчле янгын нәтиҗәсендә янып көлгә У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ.

– Мөхәммәт абыебызның бездә булган бар язмаларын, СЂСѓС…Рё мирасын, матбугат-нәшриятлар аша халкыбызның күңел түренә җиткерәсе РёРґРµ, – РґРёРґРµ РњУ™СЂСЊСЏРј ханым, безнең белән саубуллашканда. – Р?ТЈ Р·СѓСЂ теләгем Т»У™Рј максатым шул минем…

Рњ. У?хмәтгалиевнең көндәлекләрен Т»У™Рј хатларын тиз арада гына «Казан утлары» РЅРґР° чыгарып булмады, С‡У©РЅРєРё журналның алдагы саннары РёРЅРґРµ ныклап планлаштырылып, тиешле материаллар, бастыру өчен, нәшрият цехларына җибәрелгән РёРґРµ. РњУ™СЂСЊСЏРј ханым китергән язмаларны РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгару өчен РєРёРј РґРёРіУ™РЅРґУ™ тагын ярты ел РєУ©С‚У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє иде…

Бу юлы да безгә бәхет елмайды. Газета-журналлар нәшриятының унынчы катында безнең белән янәшә бүлмәдә генә эшләүче «Казан-Казань» журналының баш мөхәррире Юрий Анатольевич Балашов һәм аның урынбасары Рушания ханым Камалова көннәрдән бер көнне:

– Сездә Бөек Ватан сугышы темасына багышланган, басылырга чират көтеп ята торган материаллар юкмы? – дип мөрәҗәгать иттеләр. – Хәрби темага багышлап махсус сан чыгарырга уйлаган идек…

Үзара киңәшкәннән СЃРѕТЈ, Рњ. У?хмәтгалиев язмаларын әлеге журналга бирергә булдык. ТєУ™Рј СѓР» тиз арада «Казан» РЅС‹ТЈ 1996 елгы 1–2 нче кушма саннарында татарча басылып та чыкты. Өстәвенә анда фронтовик шагыйрьнең фоторәсеме, ТЇР· кулы белән язган хат ТЇСЂРЅУ™РєР»У™СЂРµ, шигырьләре, әти-әнисенең, бертуган сеңлесе Т»У™Рј энесенең, алар СЏС€У™РіУ™РЅ йортның, каләмдәш дусларының сурәтләре РґУ™ бар РёРґРµ. Рњ. У?хмәтгалиевнең басылган китапларын Т»У™Рј аның шигырьләре кергән җыентыкларны бергә туплап фоторәсемгә төшерүдә безгә ТЇР· эшенең чын остасы – Татарстанның атказанган РјУ™РґУ™РЅРёСЏС‚ хезмәткәре РњРёРґС…У™С‚ ага Шакирҗанов ихлас булышлык күрсәтте.

Бөек Ватан сугышында егерме У©С‡ яшендә гомер җыры өзелгән гвардияче абыем Миңнегаян Р?Р±СЂР°Т»РёРјРѕРІРЅС‹ТЈ (әниемнең бертуганы) чордашы-яшьтәше булган РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиев РјРёТЈР° ничектер Р±РёРє С‚У™ якын, кадерле булып китте. Шуннан СЃРѕТЈ РґР° аның турында төрле газеталарда шактый язмалар бастырдым. Газиз милләттәшләребез СЏС€У™РіУ™РЅ байтак С‚У©Р±У™РєР»У™СЂРіУ™ таралучы «Татар иле» газетасының 2001 елгы РёСЋРЅСЊ – июль саннарында РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ каләмдәшебезнең хатларыннан, көндәлекләреннән тагын өзекләр бирдек…

Хәзер РёРЅРґРµ аларны тулы килеш чыгарырга ныклы әзерлек эшләре алып барабыз. Булачак җыентыкта Рњ. У?хмәтгалиевнең РјУ™РєС‚У™Рї чорында Т»У™Рј фронтта чакта язган шигырьләре, көндәлекләрендәге язмалар РґР° урын алачак. Фронттан язган хатлары РґР° бернинди кыскартуларсыз басылачак…

Фронт хатлары РґРёРіУ™РЅРЅУ™РЅ, хәтеремдә РњУ©С…У™РјРјУ™С‚ У?хмәтгалиев кебек каһарманнарыбызга багышланган тагын бер шигырем яңарды. «Өчпочмаклы хатлар» РґРёРї атала СѓР»:

Яу кырында дошманнарны җиңгәч,
Кулга алып кәгазь-карандаш,
Хат язганнар безнең каһарманнар,
Йөрәкләрен ялкын ялмагач!

Сагыну ялкыннары көйдереп үткәч,
Ник язмаска хатлар?!
Якыннар
Өзелеп көтеп тора туган якта:
«Тиздән Җиңү яулап кайтырлар!»

Өчпочмаклы солдат хатларында
Шул дәһшәтле чорның авазы…
Өметләнеп яши һәрбер кеше,
Сугышның, дип, булыр азагы!

Күпме шәһит җаннар ятып калган,
Кайткан туган якка тик хатлар…
Ул хатларга мин мәдхия укыйм —
Алар гүя тере солдатлар!

Батырларның рухы ул хатларда,
Васыятьләре, әйтер сүзләре…
Шул хатлардан карап тора кебек
Җиңелү белмәс солдат күзләре!

Фронтлардан килгән ул хатларны
Кат-кат укыйм, дога кыламын…
…Шәһит җаннар! Сез һәрвакыт истә,
Багышлыймын Сезгә җырларым!..




Партизан Морат



Үзенең туган төбәгенә бөтен барлыгы белән гашыйк, чын ватанпәрвәр, ихлас күңелле дустым – хәзерге вакытта Казан (Р?дел Р±СѓРµ) федераль университетының татар журналистикасы кафедрасы РјУ©РґРёСЂРµ, филология С„У™РЅРЅУ™СЂРµ докторы, Татарстанның атказанган С„У™РЅ эшлеклесе, профессор Васил Р—Р°Т»РёС‚ улы Гарифуллин, – Теләче районының Олы РљРёР±У™С…СѓТ—Р° авылына кунакка кайткач, РјРёТЈР° бер гыйбрәтле вакыйга турында СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ РёРґРµ:

– У?РЅУ™ РєТЇСЂУ™СЃРµТЈРјРµ авыл уртасында балкып, иман РЅСѓСЂС‹ сибеп утыручы мәһабәт мәчетне?! Утызынчы елларда, шул чор шаукымына ияреп, кайбер куштаннар, РґРёРЅРЅРµТЈ төбен-тамырын корытабыз РґРёРї, аның манарасын РєРёСЃРєУ™РЅРЅУ™СЂ. Манара ыңгырашып-гөрселдәп Т—РёСЂРіУ™ аугач, аның РђРµ күршедәге бер апаның ишегалдына «сикергән». У? СѓР» апа Р±РёРє С‚У™ РёР·РіРµ күңелле, ТЇС‚У™ динле-денле кеше булган. РЁСѓР» РђР№РЅС‹, чит-СЏС‚ РєТЇР·Р»У™СЂ күргәнче РґРёРї, тиз арада ТЇР·Рµ генә белгән Т—РёСЂРіУ™ яшереп С‚У™ куйган. РљТЇРїРјРµ генә СЌР·Р»У™СЃУ™Р»У™СЂ РґУ™, көмеш РђР№РЅС‹ таба алмаганнар «кара йөрәкләр»… Дистәләрчә еллар үткәч, саф-җылы җилләр РёСЃУ™ башлагач, шул РёСЃРєРµ, У™РјРјР° шактый таза мәчеткә СЏТЈР° манара торгызганда, теге апабыз әлеге РђР№РЅС‹ авыл аксакалларына китереп тапшыра. Шулай итеп, яңадан ТЇР· урынына менеп утыра тылсымлы-РіРѕСЂСѓСЂ РђР№!

Бөек Җиңүнең чираттагы еллыгын зурлап билгеләп үткән көннәрдә Васил каләмдәшемнең шул сүзләрен күңелемдә тагын яңарттым. Ни өчен дигәндә, үзенең иманына-кыйбласына гаять тугрылыклы әлеге авыл халкы бер үк вакытта йөрәгендәге Хәтер Утын да һич сүндерми-сүрелдерми саклый икән! Шулай булмаса, гади бер егетнең – моннан дистәләрчә еллар элек Бөек Ватан сугышында һәлак булган Морат Мостафинның якты исемен авыл мәктәбенә кушарлар идемени?! Өстәвенә әле бу эш кыласы изге гамәлләрнең башы гына икән… Хәер, барысын да үз тәртибе белән сөйлик әле.

Р?ТЈ элек укучыларыбыз күңелендә кызыксыну уяткан «Морат Мостафин кем СѓР»?В» РґРёРіУ™РЅ сорауга җавап биреп үтик.




1. Хәтердә гел яши Батырлык!.


Моннан байтак еллар элек безнең кулга ерак Украинадан җибәрелгән искиткеч кызыклы хат – республикабызның Теләче районында туып ТЇСЃРєУ™РЅ мөгаллим, журналист, политрук Т»У™Рј Бөек Ватан сугышы партизаны Морат Мостафин турында дулкынландыргыч СЏР·РјР° килеп кергән РёРґРµ. У?леге кадерле истәлекләрнең авторы – РёРєРµ тапкыр Советлар РЎРѕСЋР·С‹ Герое, генерал-майор РЎ. Рђ. Ковпак (1887–1967) җитәкчелегендәге партизаннар берләшмәсендә хезмәт иткән политрук, сугыштан СЃРѕТЈ Украина РЎРЎР РЅС‹ТЈ Югары Т»У™Рј махсус урта белем Р±РёСЂТЇ министрлыгында җаваплы вазифа башкарган Р›. Р•. РљРёР·СЏ булып чыкты. Министр урынбасары безгә Татарстан белән Украинаның уртак горурлыгы булып әверелгән якташыбыз турында С‚ТЇР±У™РЅРґУ™РіРµ хатирәләрен юллаган РёРґРµ:






Мөгаллим, журналист, политрук һәм партизан Морат Мостафин



«Легендар РЎРёРґРѕСЂ Артемьевич Ковпак җитәкчелек иткән партизаннар берләшмәсендә РёТЈ яхшы РіСЂСѓРїРїР° командирларыннан саналган Морат У?хмәтсафа улы Мостафин 1942 елның 25 маенда дошманга каршы көрәштә батырларча һәлак булды. Татарстанның Теләче районы Олы РљРёР±У™С…СѓТ—Р° авылында туган Р±Сѓ РёСЂ-егет данлыклы татар халкының Т»У™Рј бөтен совет халкының тугрылыклы улы РёРґРµ.

РњРёРЅ Рњ. У?. Мостафинны яхшы белә идем, аның белән бергә РєТЇРї РјУ™СЂС‚У™Р±У™Р»У™СЂ фашистларга каршы көрәштем. Морат У?хмәтсафа улы кыю, Ватан-анага чиксез бирелгән егет РёРґРµ. РЈР», Алтын йолдызы булмаса РґР°, чын Герой РёРґРµ!

Бу турыда Рњ. У?. Мостафинның туганнарына С…У™Р±У™СЂ итүегезне үтенәм Т»У™Рј дустым турында белгән-күргәннәремне язып Т—РёР±У™СЂУ™Рј.

…Морат У?хмәтсафа улын Кролевецкий партизаннар отрядына 1942 елның апрелендә кабул иттеләр. Элеккеге политрук тиз арада ТЇР· кеше булып әверелде. Дошманга каршы үткәрелгән берничә операция барышында үзен аеруча С‚У™РІУ™РєРєУ™Р», ышанычлы, оста оештыручы итеп таныткач, Мостафинны РіСЂСѓРїРїР° командиры итеп билгеләделәр. РњРѕТЈР° җавап итеп, Морат дустыбыз үзенең сугышчан иптәшләре белән дошман тылында яңадан-СЏТЈР° батырлык ТЇСЂРЅУ™РєР»У™СЂРµ күрсәтте, фашистларга Т»РёС‡ кенә РґУ™ тынгылык бирмәде…

1942 елның 1 Май бәйрәмен партизаннар тантаналы С‚У©СЃС‚У™ билгеләп үттеләр. Р?СЃРєРµ Гута авылында уздырылган партизаннар С…У™СЂР±Рё парадында Морат Мостафин РґР° катнашты. Парадны берләшмә командиры РЎ. Рђ. Ковпак Т»У™Рј комиссар РЎ. Р’. Руднев кабул итте. Киселгән агач төпләренә баскан килеш алар пехотачыларны, артиллеристларны, кавалеристларны Р±У™Р№СЂУ™Рј белән кайнар котладылар.

Бердәм «ура» тавышлары тыну белән, тынгылык белмәгән командир партизаннар алдына яңа бурыч куйды: «Украина җирендә дошман тылына тирән рейд ясарга!» Язгы юлсыз вакыт иде: ни арба, ни чана йөрми. Шулай да май урталарында Ковпак партизаннары, дошманнар белән сугыша-сугыша, борынгы Путивль шәһәренең стеналары янына килеп җиттеләр…

24 майда, коеп яуган яңгыр астында, РєТЇР·РіУ™ төртсәң РґУ™ күренмәслек С‚У©РЅРіРµ караңгыда, РЎСѓРјС‹ өлкәсенең Литвиновичи авылына кердек. Авыл халкы партизаннарны ачык күңел белән каршы алды. РЁСѓРЅРґР° безгә Р?СЃРєРµ Шараповка авылына урнашкан дошман гарнизонын тар-мар РёС‚У™СЂРіУ™ фәрман килде. Р?РЅРґРµ РјУ™РіСЉР»ТЇРј С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ буенча, анда яхшы коралланган РёРєРµ Р№У©Р·Р»У™Рї дошман солдаты Т»У™Рј офицеры булырга тиеш РёРґРµ. У? безнең партизаннарның саны аларның яртысы кадәр РґУ™ СЋРє РёРґРµ диярлек.

– Кинәттән Т»У©Т—ТЇРј итәбез! – РґРёРґРµ отряд командиры Василий РљСѓРґСЂСЏРІСЃРєРёР№. – Р?СЃРєУ™СЂРјУ™СЃС‚У™РЅ Т»У©Т—ТЇРј итәбез РёРєУ™РЅ, Р±Сѓ РёРЅРґРµ ярты Т—РёТЈТЇ РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·!

Яңгыр һаман коеп СЏРІР° РёРґРµ. Алдыбызда – Клевань елгасы. РўУ©РЅ РёРЅРґРµ таңга авышты. Р?СЂС‚У™РЅРіРµ өчләр чамасы. Сызылып, 25 майның таңы беленде. РЁСѓР» яктыда, алда Р?СЃРєРµ Шараповка авылындагы Р№РѕСЂС‚-каралты РєТЇР»У™РіУ™Р»У™СЂРµ күренә башлады. Елга аша Т—У™СЏТЇР»У™Рї кенә чыгарлык РёСЃРєРµ күпер бар РёРґРµ. Дошман, партизаннар Т»У©Т—ТЇРј итәсен белгәндәй, елга ярларына миналар куйган РёРєУ™РЅ – РєРёРЅУ™С‚ Р±РёРє көчле шартлау тавышы яңгырады. Һава дулкыны РґРёСЃС‚У™РіУ™ якын партизанны Т—РёСЂРіУ™ екты, туфрак катнаш РјРёРЅР° ярчыклары әллә кайларга чәчрәде! Берничә партизан Т»У™Рј отряд комиссары Оноченко шунда мәңгегә ятып калды…

Шартлау тавышыннан дошман гарнизоны аякка басты. Р?СЃРєУ™СЂРјУ™СЃС‚У™РЅ Т»У©Т—ТЇРј РёС‚ТЇ планы СЋРєРєР° чыкты.

– Шулай да приказны кичекмәстән үтәргә кирәк! – диде командир һәм безне һөҗүмгә алып китте.

Көн яктыргач, яңгыр туктады, күк аязды. Офык тирәсендә сирәгәеп калган болытлар чыгып килүче кояш нурларыннан кан төсенә керде.

Р?СЂС‚У™РЅРіРµ тынлыкны пулемёт тыкылдавы Р±РѕР·РґС‹, миномётлар дошман өстенә РјРёРЅР° яудырырга тотындылар, өстебездән дошман ягына Ковпак артиллериясе снарядлары очты.

Р›У™РєРёРЅ дошман партизаннарны барлык С‚У©СЂ коралларыннан СѓС‚ ачып каршы алды. Аяусыз сугыш кызганнан-кызды. РўРёР·РґУ™РЅ безнең СЃРёСЂУ™РіУ™Р№РіУ™РЅРЅУ™РЅ-СЃРёСЂУ™РіУ™СЏ барган сафларыбыз чигенә башлады. Дошман безне урманга кысты. У? урман – партизаннар РѕСЏСЃС‹ (крепосте), анда дошманнарга хакимлек РёС‚У™СЂРіУ™ СЋР» РєСѓСЏСЂРіР° ярамый. Шулаен шулай РґР°, ләкин… көчләр тигез түгел. Дошманнар РёРЅРґРµ безне камап алып, тәмам тар-мар итеп бетерер кебек иде…

Шулвакыт кинәт дошман солдатлары арасында безгә аңлашылмаган ниндидер тәртипсезлек башланды. Немец солдатлары, һөҗүм иткән җирләреннән ни алга, ни артка йөгерергә белмичә, кинәт аптырап, каушап калдылар. Дистәләгән дошман берьюлы диярлек җиргә тәгәрәде. Гүя әкиятләрдә генә була торган ниндидер көч, безгә ярдәм итәргә теләп, гитлерчыларны үзенең дәһшәтле сулышы белән өтә, яндыра кебек иде.

РњРѕРЅС‹ТЈ сәбәбен тикшереп торырга вакыт СЋРє РёРґРµ. Партизаннар РєРёРЅУ™С‚ дәртләнеп киттеләр – пулемётчылар, миномётчылар, уңайлырак позицияләр сайлап, дошманга көчле, бердәм СѓС‚ ачтылар. Дошман солдатлары кырга сибелде. Безгә шул гына РєРёСЂУ™Рє – тигез болын өстендә алар СѓС‡ төбендәге кебек РёРґРµ. Немецлар Р?СЃРєРµ Шараповка авылына чигенергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булды. Урманда, кырда Т»У™Рј СЏСЂ буйларында аларның Р№У©Р·РґУ™РЅ артык үле РіУ™ТЇРґУ™Р»У™СЂРµ аунап калды. Бик РєТЇРї коралларны РґР° кулга төшердек…

Бу тигезсез сугышта безгә җиңү китергән төп сәбәпче кем, нәрсә булды соң? Без моны соңыннан гына белдек.

…Морат Мостафин, урман арасыннан үрмәләп, дошманның тылына чыга. Немец пулемётчысын атып үтерә дә аның коралыннан һөҗүм итүче дошман сафларына төбәп ут ача.

Партизаннарның бу җитди операциясен уңышлы башкарып чыгуга Морат Мостафинның кыюлыгы гаять зур ярдәм итте. Ләкин безнең шатлык озакка бармады: сугышның соңгы минутларында кадерле дустыбызны – батыр Моратыбызны дошман ядрәсе безнең арабыздан алып китте…

Һөҗүм башланыр алдыннан гына Морат миңа, сугыштан соң, Сумы өлкәсенең Урта Буд районындагы Красичка авылына барып, авыр минутларда үзенә ярдәм кулы сузган украинлы дусларына рәхмәт белдерәсе килүен әйткән иде. Ләкин бу теләген тормышка ашыра алмады ул – Украина җирләрен азат итү өчен барган изге сугышта шәһит китте…

Каһарман Морат У?хмәтсафа улы Мостафинны партизаннар берләшмәсенә нигез салынган тарихи Спадшань урманында, Туганнар каберлегендә җирләдек…

– Ватан Сине бервакытта да онытмас, Морат! – диде командирыбыз Кудрявский. – Партизанга, сугышчыга, коммунистка, чын кешегә мәңгелек дан!..

Партизаннар, винтовкалардан, пистолетлардан атып, өч тапкыр салют бирделәр. Залп тавышлары урман эчендә батырлык кайтавазы булып озак яңгырап торды…»


* * *

Р?РЅРґРµ хәзер Морат батырның үзенә Т»У™Рј аның якыннарына СЃТЇР· Р±РёСЂРёРє.




2. М. Мостафинның соңгы хаты


Дошман тылыннан хат.

Р?сәнмесез!

Барыгызга да сагынып кайнар сәлам! Күрше-күлән, кардәш-ыруларның барчасына да сәлам диярсез. Сәлам соңында шул: үзем хәзергә исән-сау. Менә нәкъ сигез айдан соң сезгә хат язарга мөмкинлек алдым. Үзем узган елның октябреннән бирле дошман тылында фашист этләренә каршы көрәшне дәвам иттерәм. Көннәр җылыну белән, безнең эшчәнлек аеруча җанланып китте. Партизан отрядыбыз көннән-көн йөзләгән кадрлар белән тулылана бара!

Фашистларны РєУ©РЅРЅУ™СЂ Т»У™Рј С‚У©РЅРЅУ™СЂ буенча кыра бирәбез, кая кереп посарга урын таба алмыйлар. Без алар хисабына коралланабыз, туенабыз Т»У™Рј киенәбез. Р›У™РєРёРЅ СѓР» кара җаннар хатын-кыз Т»У™Рј бала-чагаларны Р±РёРє РєТЇРї үтерәләр. У?легә без булмаган С‚У©Р±У™РєР»У™СЂРіУ™ барып чыгып, авылларны барлык халкы белән бергә утта яндыралар… «Партизан» исеме аларның йөрәкләренә РёРЅУ™ урынына кадала…

Шулай итеп, без көрәштә көннән-көн чыныга киләбез. Тәҗрибә арта, эшебезнең хаклыгына, җиңүебезгә ышаныч көннән-көн ныгый. Ярый, хуш, сау булыгыз (без хәзергә Украинаның Сумы өлкәсендә). Барыгызга да яхшыдан-яхшы теләкләр теләп калам. Тигез-тату, матур яшәгез һәм нык ышаныгыз: дошман якын киләчәктә безнең җиребездән үзенең соңгы сөякләрен алып качар. Шул чагында без дә ерак тылдан үзебезнең туган Кызыл армиябезгә кайнар котлау сүзләрен юлларбыз! Рәхмәт! Шул якты көнне якынайту өчен, картлар да, хатын-кызлар да, бала-чагалар да – бар да безгә бик теләп булышалар…

Тирән дошман тылында сезне сагынып хат язучы, ерактан торып булса да кулыгызны яратып кысучы улыгыз – партизан Морат. Хушыгыз! 2.V.42 ел.




3. Батырның бертуган сеңлесе Ләбибә ханым Мостафина-Умерова истәлекләреннән


У?тиебез У?хмәтсафа Мостафин укытучы РёРґРµ. Пенсиягә чыкканның соңында үзебезнең Олы РљРёР±У™С…СѓТ—Р° авылында башта – агротехник, Бөек Ватан сугышы башлангач, колхоз СЂУ™РёСЃРµ булып эшләде. 1943 ел җәендә авырып үлде. У?ниебез – Р—У™Р№РЅУ™РїР±РёРєУ™ Мостафина – озак еллар безнең СЏРЅРґР°, СЏРіСЉРЅРё РєРёСЏРІРµ Тәүфыйкъ Умеров Т»У™Рј кызы тәрбиясендә У?стерхан шәһәрендә СЏС€У™Рї, 1969 елда СЃРёРєСЃУ™РЅ РёРєРµ яшендә вафат булды.

Морат абыем 1916 елның 14 июлендә Олы Кибәхуҗа авылында туган. Техникум тәмамлагач, берничә ел укытучы булып эшләде – Саурыш, Олы Кибәхуҗа һәм Югары Кибәхуҗа авылларында балалар укытты, исеме һәрчак мактаулылар рәтендә йөрде. Аннан соң аны, мәкаләләр, шигырьләр язарга һәвәслеген, кешеләр белән тиз аралашучанлыгын күреп, Теләче район газетасына эшкә алдылар. Армиягә дә Морат абыем шуннан китте.

Аңарчы өйләнеп тә өлгергән иде. Махсус курсларда белемен күтәргәннән соң, политрук урынбасары булып хезмәт итте абыебыз. Аның турында авыл Советына, колхоз идарәсенә, өебезгә берничә мәртәбә мактау хатлары да килде… Бик тырыш иде шул Морат абый!..

Сугышның башыннан СѓРє абыемны фронтка җибәрделәр. Озак вакытлар хат-С…У™Р±У™СЂРµ килми торды. Ниһаять, аның 1942 елның 2 маенда язган хатын алдык. У?леге РєРѕС€ теледәй хат яраткан абыебызның безгә СЃРѕТЈРіС‹ сәламе Т»У™Рј РёР·РіРµ васыяте РґУ™ булган икән…

Морат абыемның СѓР» хатына каршы җавап та язган идем. У?РјРјР° минем хатым, РЅРё кызганыч, кадерле кешебезнең ТЇР· кулына СЌР»У™РєРјУ™РіУ™РЅ. РЈР» РјРёТЈР° РєРёСЂРµ әйләнеп кайтты. Хатымның Р±СѓС€ калган урынына партизаннар отряды командиры абыемның батырларча һәлак булуы турында берничә Т—У©РјР»У™ язган РёРґРµ.

Шуннан бирле Морат абыебыз турында бер хәбәр дә ишеткәнебез юк иде әле…

Ерак Украинадан якын-газиз кешебез турында килгән яңа хат-хәбәр безнең һәммәбезне – Морат абыемның хәләл җефете, мөгаллимә Миңнемаһруй җиңгине, бердәнбер кызы Флүрәне, барлык туганнарны гаять нык шатландырды. Без Морат абыебызның яшьтән үлеп китүенә (нибары 26 ел яшәп калды бит ул фани дөньяда!) бик кайгырып еласак та, аның фашистларга каршы сугышта күрсәткән батырлыклары турында ишетеп-укып, тирән дулкынлану, горурлык хисләре кичердек!

Абыебызны бик җылы итеп искә алып, аның Туган илебезнең азатлыгы һәм бәйсезлеге өчен барган изге көрәштә ничек һәлак булуы, соңгы батырлыгы турында чын дөреслекне язып җибәргән украин дустыбыз Л. Е. Кизяга туганнарча кайнар рәхмәтебезне һәм чиксез ихтирамыбызны белдерәбез…


* * *

…У?Р№Рµ, украин дуслар татар егете Морат Мостафинның батырлыгын онытмыйлар. РЎСѓРјС‹ өлкәсенең Путивль шәһәреннән СѓРЅРёРєРµ чакрым ераклыктагы Спадшань урманында, матур бер аланлыкта Р°ТЈР° Т»У™Рј сугышчан дусларына РјУ™СЂРјУ™СЂРґУ™РЅ Т»У™Р№РєУ™Р» куелган. Р?стәлек өчен шул һәйкәлнең фоторәсемен РґУ™ Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅРЅУ™СЂ ерактагы якын дуслар Морат батырның гаиләсенә. Өстәвенә кунакка РґР° чакырганнар, «Путивль шәһәрендәге крайны У©Р№СЂУ™РЅТЇ музеенда әтиегезгә кагылышлы стенд белән РґУ™ таныштырырбыз», – РґРёРї язганнар алар Флүрә ханымга.




4. Мәктәбенә кайтты батыр!.


Бәхеткә, якташлары да зурлый Морат дигән чын каһарманны!

Заманында СѓР» укыган Т»У™Рј укыткан Олы РљРёР±У™С…СѓТ—Р° башлангыч мәктәбенә аның исемен бирдерү турында РґР° РєТЇРїР»У™СЂ кайгырткан. У?леге авыл РєРёСЏРІРµ – исеме алда зурлап телгә алынган РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј профессор Васил Гарифуллин, заманында Рњ. Мостафин чакыруы буенча Теләче район газетасына эшкә килгән Т»У™Рј аның хәер-фатихасы белән тормышта ТЇР· юлын тапкан икенче бер Р·СѓСЂ шәхес – Татарстан Р¤У™РЅРЅУ™СЂ академиясенең шәрәфле академигы, философия С„У™РЅРЅУ™СЂРµ докторы, РЁ. Мәрҗани исемендәге премия лауреаты РЇС…СЉСЏ ага Абдуллин, район мәгариф бүлеге РјУ©РґРёСЂРµ Мансур Газизов, яшь туристлар станциясе директоры, бер ТЇРє вакытта батырларыбызның якты истәлекләрен мәңгеләштерү белән шөгыльләнүче РҐУ™Р»У™С„ Нуретдинов, авылның ТЇС‚У™ РґУ™ тынгысыз, СЌР·Р»У™РЅТЇС‡У™РЅ мөгаллимәләре Наилә Мөхәммәдиева, Гамбәрия Нигъмәтҗанова, Кече РљРёР±У™С…СѓТ—Р° урта РјУ™РєС‚У™Р±Рµ директоры РњРёТЈРЅУ™С…РјУ™С‚ Биктимеров Т». Р±. У™РЅУ™ шундыйлардан. Теләче районы хакимиятенең шул чордагы башлыгы, Татарстан халык депутаты Р?лдар У™С„У™РЅРґРµ Низамов та аларның Р±Сѓ РёР·РіРµ теләген ихластан хуплаган Т»У™Рј шул хакта тиешле карарны чыгарып та өлгергән!..

РњУ™РєС‚У™РїРєУ™ Морат батыр исемен Р±РёСЂТЇ тантанасына Казаннан РґР° байтак кунаклар чакырылган РёРґРµ. Шулар арасыннан каһарманның С…У™Р»У™Р» җефете Миңнемаһруй ханым, кызы Флүрә ханым, РєРёСЏРІРµ Нуретдин ага, аларның балалары Сания белән Марат, РєРёСЏТЇР»У™СЂРµ Р?лдус, киленнәре Гөлшат, оныклары Р?лсур белән Азат, Айдар белән Айрат Т»У™Рј башка туганнары-якыннары аерым бер игътибар-ихтирам үзәгендә булды. «Хәтер яктысы» РґРёРї исемләнгән Р±Сѓ очрашу барышында Морат батыр турында бихисап җылы СЃТЇР·Р»У™СЂ әйтелде, истәлекләр яңартылды. Васил У™С„У™РЅРґРµ белән РњУ™РґРёРЅУ™ ханым Гарифуллиннарның музыкант уллары – гармунчыларның Р¤. Туишев исемендәге республика РєРѕРЅРєСѓСЂСЃС‹ лауреаты Р?лназ Гарифуллин РёСЃУ™ авыл халкына Морат батыр аеруча яраткан РєУ©Р№Р»У™СЂРЅРµ уйнап күрсәтте…

Ахырдан, җыенның уртак фикерен чагылдырып, авылның иң абруйлы кешеләреннән берсе – Татарстанның атказанган механизаторы Гомәр ага Заһидуллин – эшлекле тәкъдим белән чыкты:

– Бөек Җиңүнең алдагы юбилеен каһарман якташыбыз Морат абый Мостафинга һәйкәл куеп каршылыйк, җәмәгать!.. Мәктәбебез ишегалдын нурландырып торсын ул… Без украинлы дусларыбыздан киммени?!

Алдынгы мөгаллимнәрне, үткен каләмле журналистларны бүләкләү өчен районда М. Мостафин исемендәге махсус премия булдыру, Морат батыр призына спорт ярышлары үткәрү турында да кызыклы фикерләр әйтелде җыенда…

Шунысы куанычлы: әлеге тәкъдимнәр район хакимияте башлыгы күңелендә дә теләктәшлек тапты…






Татарстанның Теләче районындагы Олы РљРёР±У™С…СѓТ—Р° авылы мәктәбенә Морат У?хмәтсафа улы исеме бирелүгә багышланган тантана. 1990 елның мае



Уртак фикергә килүгә сөенгәндәй, авыл өстендә яшен яшьнәп күк күкрәде, җылы яңгыр явып үтте. Бераздан соң, күңелләрне илаһи-серле нурларга төреп, тирә-юньне сафландырып, салават күпере балкыды. Кеше җаны нурлардан яратылган, диләр бит. Салават күперенең дә бер башы ерактагы Украинаның Спадшань урманнарыннан башлап, икенче башы Татарстанның нәкъ менә шушы Олы Кибәхуҗа авылы мәктәбенең ямьле ишегалдына төшкәндер дә, Морат батырның җаны, кайтавазлы балкыш булып, авылдашларының хәл-әхвәлләрен белергә, рәхмәт әйтергә кайткандыр кебек тоелды миңа бу истәлекле мизгелдә…




5. Чакырып тора изге урыннар…


…Олы РљРёР±У™С…СѓТ—Р° мәктәбенә данлыклы мөгаллим партизан Морат Мостафин исемен Р±РёСЂРіУ™РЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ РёРЅРґРµ тагын бихисап ямьле язлар килде. Үткән еллар эчендә батырның якты истәлеген мәңгеләштерү буенча РґР° байтак кына чаралар тормышка ашырылды. ТєУ™СЂ елны Т–РёТЈТЇ бәйрәмендә, Хәтер Т»У™Рј Кайгы көнендә, көзен РёСЃУ™ Беренче сентябрьдә – каһарманнарны халыкара РєТЇР»У™РјРґУ™ РёСЃРєУ™ алган чакта – Морат У?хмәтсафа улын туган авылында РёТЈ беренче булып телгә алалар, Р°ТЈР° Т»У™Рј башка СЏСѓРіРёСЂ якташларыбызга атап, «Батырлык дәресләре» үткәрәләр.

2003 елда Казандагы «По городам и весям» нәшриятында чыккан «Туган ягым – Теләче» дигән китапта да Морат батырга багышланган «Кайту» исемле очеркыма түрдән урын биргәннәр. (Зур рәхмәт инде әлеге фәнни-популяр басманы әзерләп нәшер итүчеләргә!)

Бөек Ватан сугышы башлануның 75 еллыгын билгеләп үткән елда Олы Кибәхуҗада каһарманнарыбыз истәлегенә торгызылган мәһабәт һәйкәлне яңарттылар. Авыл җирлегенең СЏТЈР° башлыгы Р?рек Гали улы Заһидуллин алда телгә алынган Татарстанның атказанган механизаторы исемен РіРѕСЂСѓСЂ йөрткән Гомәр атлы бабасының моннан байтак еллар әйткән үтенеч-теләген хәтерендә нык саклаган РёРєУ™РЅ. Морат батырның сурәтен ясатып Т»У™Рј Р°ТЈР° кагылышлы С‚У©Рї мәгълүматларны мемориаль тактага яздырып, һәйкәлгә СЏТЈР° С‚У©СЃ – СЂСѓС…Рё яктылык иңдерде СѓР». У?лбәттә, мемориаль ТЇР·У™РєРЅРµ ямьләндерүдә В«Р?генче» җаваплылыгы чикләнгән җәмгыяте РґУ™ (җитәкчесе – Рафис Рәшит улы РЇС…РёРЅ) үзеннән лаеклы өлеш кертте. Теләче муниципаль районы башлыгы Р?лдус Фатыйх улы Зарипов та кибәхуҗалыларның әлеге башлангычына уңай Р±У™СЏ Р±РёСЂРґРµ. РњРѕТЈР° Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ Морат батыр гаиләсе вәкилләре нык сөенде. ТєУ™СЂ елны бирегә ашкынып кайта алар. Үзләрен РёТЈ кадерле кунаклар итеп каршылагач, Р·СѓСЂ С…У©СЂРјУ™С‚ күрсәткәч, ничек шатланмыйсың-горурланмыйсың?!

Зур хөрмәт дигәннән, 2013 елның июнендә Флүрә апа, улы Марат, килене Гөлшат, кызы Сания, оныгы Айрат белән үз автомашиналарында Путивльгә – сөекле әтисе Морат Мостафин җирләнгән изге төбәккә баргач, шундый ук ихлас ихтирам-игътибар үзәгендә булганнар. Биредә яшәүче төп халык Татарстан кунакларын бик яратып, дустанә кабул иткән. Аннары аларны Морат батыр һәм аның сугышчан дуслары мәңгелек тукталыш тапкан Спадшань урманындагы Туганнар каберлегенә дә алып барганнар. Шунда – әтисенә атап куелган мәһабәт һәйкәл итәгендә – озаклап дога кылган, иң якын кешесе белән иркенләп сөйләшкән-серләшкән Флүрә апа. Татарстан кунаклары Путивль шәһәрендәге крайны өйрәнү музеенда да булып, Морат батырга һәм башка каһарманнарга кагылышлы экспонатлар белән дә танышканнар…

Җыеп кына әйткәндә, Хәтер сагында СѓСЏСѓ торган, үзләрен яхшылап кунак иткән РЎСѓРјС‹ өлкәсендәге СЂСѓС…Рё туганнарына кайнар СЂУ™С…РјУ™С‚ С…РёСЃР»У™СЂРµ белән кайткан Флүрә апа Т»У™Рј аның гаиләдәшләре. Р?ТЈ РјУ©Т»РёРјРµ, биредә татар халкының мактанычы булган Морат батырны онытмыйлар! РЈР» һаман РґР° РјРµТЈР»У™РіУ™РЅ күңелләр күгендә балкып яши…




«Штык һәм каләм белән…»


…Йөрәк икән – яратмыйча типмәс,
Көрәш икән – җиңми калмабыз!
Гомер икән – бушка янып үтмәс,
У? РёР» кушса – куркып янмабыз!

В В В В Р—У™РєРё РќСѓСЂРё,
    легендар партизан-әдип

«…Җанга якын җаннар китә тора…»

Бу сүзләрне заманында Зәки ага Нуриның ут күршесе булган, бер үк йортта яшәгән каләмдәше, Татарстанның халык шагыйре, Г. Тукай бүләге иясе Равил Фәйзуллин әйткән иде…

У?Р№Рµ, җанга якын газиз җаннар күңелләрне тетрәндереп, ТЇР·У™РєР»У™СЂРЅРµ өзеп РєРёС‚У™ тора. Мәңгелеккә. У?РјРјР° алар, РєУ©РЅРЅУ™СЂ, айлар, еллар үткән саен, безнең Р№У©СЂУ™РєР»У™СЂРіУ™ якынайганнан-якыная баралар. РќРё РіР°Т—У™Рї, хәтта Галиҗәнап Вакыт та аларның якты исемнәре, үлемсез эшләре каршында көчсез…

Зәки ага Нури (1921–1994) әнә шундый олуг шәхесләребезнең берсе иде. Матурлык һәм Батырлык җырчысы, Яктылык һәм Яхшылык илчесе булып, гомер бакый күңелләрдә балкып яшәр әлеге ак күңелле, намуслы фронтовик, партизан шагыйрь!..

…Ул Табигать-анабызны, бигрәк тә аның сылу ак каеннарын, «таң кебек балкыган» миләшкәйләрен өзелеп ярата иде. Гомумән, урманга битараф түгел иде Зәки ага. «Урманым – җырым оясы!» дип язуы да шуны раслый. Урманның тылсымлы-сихри дөньясы аңа кечкенәдән үк таныш. Ни әйтсәң дә, өч яктан имән, нарат, усак урманнары белән уратып алынган Татар Төкесе авылында (Татарстанның Чүпрәле районы) урманчы Шәрәфетдин абый гаиләсендә туган ул. Моннан 97 ел чамасы элек, 24 декабрьдә…






Фронтовик әдип, атаклы партизан һәм җәмәгать эшлеклесе Зәки Нури



У?йдәгез, биредә аның ТЇР· истәлекләрен РґУ™ тыңлап карыйк әле: «Без, язын-җәен – төпсез ыштанлы, көзен-кышын чабаталы сабыйлар, өлкәннәргә ияреп, РєУ©РЅ саен диярлек урманга йөрибез: Р№У™ Т—РёР»У™РєРєУ™, Р№У™ СЋРєУ™ РєРёСЃУ™СЂРіУ™, Р№У™ мунча себеркесе У©Р·У™СЂРіУ™, Р№У™ утын алып кайтырга… РљТЇР±СЂУ™Рє С‚У™РїРё-С‚У™РїРё элдертәсең; атка утырып, тантаналы кыяфәттә Р№У©СЂРіУ™РЅ чаклар РґР° аз булмады. Бөтен авыл диярлек бергә җыелып, У©С‡-РґТЇСЂС‚ РєУ©РЅ рәттән шунда торып печән чапканда Т»У™Рј печән җыйганда, Боталуй РґРёРіУ™РЅ Р·СѓСЂ аланга барасың РґР° барасың РёРЅРґРµ. У? ат саклап урман буенда кунуларның, шунда бару-кайтуларның рәхәте белән ләззәтен хәтта әйтеп кенә аңлатулары РґР° кыен… Менә шунда РёРЅРґРµ, СЃРёРЅРµ сихерләп Т»У™Рј ымсындырып, РЅРёС‡У™РјУ™-РЅРёС‡У™ төрле РєРѕС€ сайрый, берсеннән-берсе тылсымлырак тавышларны бергә кушып, кара урман шаулый. Юлда Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™ СЏРєРё учак яннарында РєТЇРїРјРµ У™РєРёСЏС‚ тыңлыйсың РґР° нихәтле гыйбрәтле СЃТЇР· ишетәсең!..

Кыскасы, шигырь әлифбасын танырга һәм ятлый башларга безнең барыбызны да тәүге юлларның беренче адымнарында ук шагыйрь җанлы туган табигать, шагыйрь рухлы халык, тормышның үз тавышлары һәм үз авазлары өйрәтә икән.

У?лифба – дөреслеккә СЋР» СѓР»! Үзебезнең башлангыч РјУ™РєС‚У™РїРЅРµ тәмамлагач, без РґУ™ авылыбыздан алты бөртек «ташбаш» (бөтенебезгә кушамат шул РёРґРµ), иңнәребезгә ризык тулы биштәрләрне асып, кулларга дәреслек тотып, Мунчәли тарафларына СЋР» алдык. РЈР» чакта «колхоз яшьләре мәктәбе» РґРёРї йөртелгән сигезьеллык РјУ™РєС‚У™Рї шунда РёРґРµ. Бездән СѓРЅРёРєРµ-СѓРЅУ©С‡ чакрымда гына. РЇР» көннәрендә, йөгерә-чаба атлап, ашарга алырга У©Р№РіУ™ кайтабыз. Карлы-буранлы кышкы РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ колхоз аты белән РґУ™ илткәлиләр. Юл РґР° кыскарсын, тел РґУ™ остарсын РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, укытучыларыңны мактап СЃУ©Р№Р»У™С€У™СЃРµТЈ, СЏТЈР° укыган китапларыңның геройларын ярату-яратмавыңны РґР° белдерәсең, бер-береңне бүлдереп, СЏТЈР° шигырь РґУ™ укыйсың РєРёР»У™. Табышмак әйтешү РґРёСЃРµТЈРјРµ, җыр җырлаумы, такмаза чыгарумы – барысы РґР° шунда. РќРёРЅРґРё генә РіУ™Рї кормадык та, РЅРёР»У™СЂ генә уйламадык РёРєУ™РЅ шул юлда без! Т®Р·Рµ бер РґУ©РЅСЊСЏ, ТЇР·Рµ чын шигърият РёРґРµ ул…

Үзем дә сизмәстән, шул шигърият орлыкларының кайберләре минем күңелгә дә төште булса кирәк. Районыбызда чыга торган «Коммунар» исемле газетага хәбәрләр яза башладым…»


* * *

Р—У™РєРё ага белән без еш аралашып яшәдек. Ошбу РґУ©РЅСЊСЏРґР° яшәвенең СЃРѕТЈРіС‹ елларында (СѓР» чакта РјРёРЅ РЎРЎРЎР  Язучылар берлегенең Татарстан бүлегендә У?РґУ™Р±РёСЏС‚ фонды директоры булып эшли идем) Р±РёРіСЂУ™Рє тә… Табигать кочагында бергә сөйләшеп йөрергә РґУ™, өендә кунакта булырга РґР°, хастаханәгә барып, С…У™Р»-әхвәлен белешеп торырга РґР° туры килде. 70 яшьлек юбилеен РґР° якыннары, дуслары белән С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє табын янында бергәләп билгеләп үттек…

Аеруча хисләнгән, дулкынланган минутларда үзенең балачагын, яшьлек елларын искә төшерергә ярата иде Зәки ага:

– У? беләсеңме, РЁР°Т»РёРЅСѓСЂ туган, үземчә шигырь РґРёРї санаган Т»У™Рј матбугатта РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂРіУ™РЅ РёТЈ беренче әйберем дүртюллык такмак РёРґРµ. Т®Р· колхозыбыздагы С‚ТЇР±У™СЃРµ тишек, нык тузган янгын сарае турындагы шул язмам район газетасында басылып чыкты. Нәтиҗәсе шул: сарайны тиз арада тәртипкә китерделәр! Менә шул чакта РјРёРЅ У™РґУ™Р±Рё СЃТЇР·РЅРµТЈ РЅРёРЅРґРё Р·СѓСЂ көчкә РёСЏ булуын аңладым… Соңрак РјУ™РєС‚У™РїС‚У™ У™РґУ™Р±РёСЏС‚ укытучыбыз оештырган драмтүгәрәкнең актив бер «артисты» буларак, авылларда концерт-спектакльләр белән РґУ™ еш йөрергә туры килде. Менә шунда халыкны, РєРёС‡У™ башланыр алдыннан, В«ТЇР· иҗатыбыз» – булачак шагыйрь РЁУ™СЂУ™С„ РњУ©РґУ™СЂСЂРёСЃ белән берлектә язылган чәнечкеле шаян такмаклар белән РґУ™ еш таныштыра идек. У?леге такмакларны халык, ТЇР· авылдашларыбыз тормышыннан алып язылганлыктан, Р±РёРє яратып кабул РёС‚У™ РёРґРµ. Бары тик дөреслекнең генә халык йөрәгенә якын икәнлеген без У™РЅУ™ шул чакта СѓРє төшендек Т»У™Рј гомеребез буена шул кыйблабызга тугры булып калдык!..


* * *

Сигез сыйныфлы авыл мәктәбен тәмамлаганнан соң, Зәки Нуретдинов Татарстанның Кукмара төбәгендәге Лубян техникумында тырышып укый. Бер үк вакытта «Яшь ленинчы» газетасы белән дә бик актив язышып тора яшүсмер егет.

1938–1940 еллар арасында Зәки Шәрәфетдин улы Ерак Көнчыгышта – Амур елгасы ярындагы Николаевск шәһәрендә диңгез порты төзелешендә эшли. Аннары яңадан Лубянга әйләнеп кайта. 1941 елның маенда Зәкине шуннан хәрби хезмәткә алалар. Һәм ул, илебезнең көнбатыш чигенә – Белосток төбәгенә җибәрелеп, сугышның беренче көннәреннән үк фашист илбасарларына каршы үз-үзен аямыйча көрәшә. 1941 елның августында, полкташлары белән бергә чолганышка эләгеп, З.Нури дошман тылында кала һәм Витебск өлкәсендә хәрәкәт итүче партизаннар отрядына кушыла. 1942 елның мартыннан 1944 елның августына кадәр атаклы Константин Заслонов җитәкчелегендәге белорус партизаннары берләшмәсендә – башта дошман көчләрен һәм коммуникацияләрен миналар ярдәмендә шартлатучы диверсант, соңыннан «Җиңү» («Победа») исемле разведка отряды башлыгы булып хезмәт итә. Күрсәткән батырлыклары өчен I дәрәҗә «Ватан сугышы партизаны» медале (1944) һәм II дәрәҗә Ватан сугышы ордены (1948) белән бүләкләнә.

Шул утлы-давыллы елларда да Зәки Шәрәфетдин улы иҗат итүеннән тукталмый. Көннәрдән бер көнне ул үзенең ялкынлы шигырьләрен, фронт сызыгы аша очып, партизаннар берләшмәсенә сугыш кирәк-яраклары алып килгән бер самолёт белән «Зур җир» гә озата. Бәхеткә, алар Казанга барып җитәләр. 1945 елда ул шигырьләр Гомәр ага Бәширов мөхәррирлегендә китап булып басылып та чыгалар.

Бу вакытта китап авторы әле һаман РґР° Белоруссия җирендә була. У?леге республиканы фашист илбасарлардан азат иткәннән СЃРѕТЈ, Р—У™РєРё Нуретдиновны берничә иптәше белән бергә Орша шәһәрен сугыш хәрабәләреннән арындыру Т»У™Рј С‚У©Р·ТЇ-торгызу эшләрен Т—РёС‚У™РєР»У™ТЇ өчен калдыралар. 1944 елның августыннан 1946 елның көзенә кадәр, хезмәт РёСЏР»У™СЂРµ депутатларының С€У™Т»У™СЂ Советы башкарма комитеты СЂУ™РёСЃРµ урынбасары буларак, Р—У™РєРё Шәрәфетдин улы үзенә тапшырылган җаваплы вазифаны Р·СѓСЂ тырышлык куеп башкара, халыкның тирән ихтирамына, олуг рәхмәтенә лаек була. У? яхшылык, белгәнебезчә, еллар үтсә РґУ™ онытылмый! 1975 елда – фашистлар Германиясен Т—РёТЈТЇРіУ™ 30 ел тулган РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ – Р—У™РєРё Шәрәфетдин улы Нуретдиновка (У™РґУ™Р±Рё кушаматы – Р—У™РєРё РќСѓСЂРё) «Орша шәһәренең Почётлы гражданины» РґРёРіУ™РЅ мактаулы исем бирелә…

1946 елда Зәки Шәрәфетдин улы туган якларына әйләнеп кайта һәм 1946–1949 еллар дәвамында башта – Буа урман базасында, аннары Тархан урман хуҗалыгында директор булып эшли.

1949 елның ахырында З.Нури Казанга килә һәм «Яшь сталинчы» (хәзерге «Татарстан яшьләре») газетасына мөхәррир урынбасары итеп билгеләнә. 1951 елда ул СССР Язучылар берлегенә әгъза итеп кабул ителә. 1951–1955 елларда Зәки Шәрәфетдин улы – Татарстан китап нәшриятының яшьләр-балалар әдәбияты редакциясе мөдире, аннары берникадәр вакыт Татарстан Язучылар берлегендә әдәби консультант һәм идарәнең җаваплы секретаре вазифаларында. 1957 елда, Мәскәүдә СССР Язучылар берлеге каршындагы Югары әдәби курсларны тәмамлап кайтканнан соң, Зәки Нури алты елга якын – Татарстан Язучылар берлегенең җаваплы секретаре, 1964–1971 елларда – «Казан утлары» журналының баш редакторы, 1971–1974 елларда Татарстан Язучылар берлеге идарәсе рәисе булып эшли. Җәмәгать эшлеклесе буларак, ул ике тапкыр – 1967 һәм 1971 елларда – Татарстан Югары Советына депутат итеп сайлана…

Кыскача анкета мәгълүматлары Р—У™РєРё РќСѓСЂРёРЅС‹ТЈ сугыштан СЃРѕТЈРіС‹ эшчәнлеген У™РЅУ™ шулай яктырта. У?РјРјР° Р±Сѓ юллар артында Т»У™СЂ минуты, Т»У™СЂ РєУ©РЅРµ РІУ™ С‚У©РЅРµ киеренкелек белән иҗади СЏРЅСѓРґР° үткән еллар ята. У?дәбиятта РёТЈ актив эшләүчеләрнең берсе РёРґРµ өлкән каләмдәшебез. 1945–1993 еллар эчендә аның алтмыш У©С‡ (!) китабы басылып чыкты.

Биредә Р—У™РєРё ага РќСѓСЂРё турында В«У?дипләребез» РґРёРіУ™РЅ библиографик белешмәлекнең 2 нче томыннан (Казан, Татарстан китап нәшрияты, 2009; төзүчеләре – Р У™РёСЃ Даутов, Равил Рахмани) аерым өзекләр китереп үтәсебез РєРёР»У™: В«Р?җатчы буларак, СѓР» – иҗтимагый тормышта, У™РґУ™Р±РёСЏС‚-сәнгать дөньясында булган Т»У™СЂ РјУ©Т»РёРј вакыйгага, яңалыкка публицистик СЏРєРё шигъри СЃТЇР·Рµ аша мөнәсәбәтен белдереп барган У™РґРёРї. РђРЅС‹ТЈ У™РґУ™Р±Рё мирасын Р·СѓСЂ РґТЇСЂС‚ төркемгә бүлеп карарга РјУ©РјРєРёРЅ: публицистик яңгырашлы Т»У™Рј РјУ™С…У™Р±Р±У™С‚ лирикасы, балалар шигърияте («Син РјУ™РєС‚У™РїРєУ™ Р№У©СЂРёСЃРµТЈВ», 1954; «Аңлатыгыз миңа», 1956; «Таныш булыгыз», 1958; «Табышмак әйтеш», 1959; «Саный беләм», 1962; «Бу – безнең китап», 1967; «Без РёРЅРґРµ хәзер зурлар», 1970; «Күп беләм китабы», 1988 Т».Р±. җыентыклар), сатира-СЋРјРѕСЂ У™СЃУ™СЂР»У™СЂРµ («Сезнең арада СЋРєРјС‹ шундыйлар», 1960; «Туры карап күзегезгә», 1963; «Елмаябыз Т»У™Рј көләбез») Т»У™Рј төрле телләрдән тәрҗемәләр.

Тәрҗемәче буларак, Зәки Нури рус совет шагыйрьләре А. Твардовскийның «Дом у дороги» («Юл буендагы йорт», 1951), С. Щипачёвның «Дом в Шушенском» («Шушенскоедагы өй», 1953), В. Саяновның «Ленин в Горках» («Ленин Горкида», 1954) исемле поэмаларын, украин шагыйре П. Вороньконың балалар өчен язган шигырьләрен («Синең китабың», 1955), кыргыз шагыйре К. Җунусов, белорус поэзиясе классигы Я. Коласның шигъри әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итә. Ул шулай ук, үзе төзеп һәм татарчага тәрҗемә итеп, аерым серия басмалары рәвешендә 1967–1975 еллар арасында совет чоры азәрбайҗан, белорус, казах, үзбәк, төрекмән, таҗик, кыргыз, украин, рус, латыш, эстон, әрмән һәм грузин поэзиясенең иң яхшы үрнәкләре тупланган махсус җыентыклар бастырып чыгара. Дөнья халыклары авыз иҗаты әсәрләрен (мәзәкләр, мәкаль-әйтемнәр һ. б.) үз эченә алган «Алтын хәзинә» (1973), «Күңелле китап» (1979, 1989) исемле күләмле җыентыклар да шагыйрьнең тәрҗемә өлкәсендәге нәтиҗәле иҗат эшчәнлеге турында сөйли. Бер үк вакытта аның үз иҗат мирасыннан рус теленә тәрҗемәдә егерме китабы һәм белорус, азәрбайҗан, казах, мари, якут телләренә тәрҗемәдә биш шигырь җыентыгы нәшер ителә.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69408262) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes


Примечания





1


РњУ™РєС‚У™Рї дуслары: Гарәфи РҐУ™СЃУ™РЅРѕРІ – язучы; Рифгать Мөхәммәтҗанов – математик-программист; РњУ™С…РјТЇС‚ Зарипов – галим, физика С„У™РЅРЅУ™СЂРµ докторы, профессор. Бу шәхесләр, 1941 елда гаепләнеп, илленче елларда акландылар (Р?. У?.).




2


39 нчы армиянең 83 нче укчы РєРѕСЂРїСѓСЃС‹ составындагы 124 нче укчы бригада турында СЃТЇР· бара (Р?. У?.).



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения